Lesson 6: Kuaminika kwa Agano Jipya

Somo hili ni refu sana na limebeba taarifa nyingi sana za muhimu. Unaweza ukaligawa somo hili katika sehemu mbili kama utakavyoona inafaa.

Jia alikuwa amekaa bustanini akisoma habari za kusulubiwa na kufufuka kwa Yesu. Tangu alipokuwa Mkristo, hii ilikuwa ni sehemu aliyokuwa ameipenda sana katika Agano Jipya. Alikuwa amesoma mara nyingi kitabu cha Injili ya Yohana kiasi kwamba angeweza hata kunukuu taarifa ya ufufuo kwa kichwa.

Lee alipokuwa akipita karibu, aliona alichokuwa anasoma. “Jia, kwanini unapenda kukisoma kitabu hicho mara nyingi hivyo? Siyo kizuri hata kuzidi hadithi zetu za kale za Kichina!”

Jia alipinga, “Hiki ni zaidi ya hadithi za Kale; Hili ni Neno la Mungu! Maelezo katika kitabu hiki yameandikwa na watu ambao walitembea na Yesu kwa miaka. Kitabu hiki kinanielezea jinsi ilivyokuwa kumsikia Yesu akifundisha na kuona miujiza yake. Ninakipenda kitabu hiki!”

Lee alicheka, “Nina hakika kinafurahisha, lakini Injili ziliandikwa muda mrefu baada ya Yesu kufa. Wakati Agano Jipya lilipokuwa linaandikwa, taarifa nyingi za maisha ya Yesu zilikuwa zimeshabadilika. Hatuwezi kukitegemea kitabu hicho kwa historia. Ni kitabu cha dini, siyo kitabu cha historia! Unaweza kuwa na ‘imani’ katika kitabu hicho ukiamua, lakini huwezi ukajua kama ni kweli.”

“Ninakukatalia!” Lee alijibu. “Ninaiweka hatima yangu kwenye kitabu hiki kwa sababu ninajua ni cha kweli. Je, ninaweza kukuonyesha mambo kadhaa ambayo nimejifunza ili kuunga mkono kuaminika kwa kitabu hiki? Ndiyo, nina imani, lakini imani yangu iko kwenye chimbuko la msingi wa ukweli wa historia.”

► Wewe utamjibuje Lee? Je, tunaweza tukaamini maelezo yaliyoko kwenye Biblia? Tutajuaje kwamba maelezo haya ni ya kweli?

Baadhi ya watu wanasema, “Haijalishi unaamini nini ili mradi uko mwaminifu katika imani yako.” Katika somo la 2. Tuliliona tatizo la tamko hili. Hata kama unaamini kabisa kwamba bilauri ya sumu ni maji, bado utakufa kutokana na ile sumu. Haitoshi tu kuamini; imani yako ni lazima ishikamanishwe na ukweli.

Katika somo la 5, tulijifunza hoja kinzani za ujumla kuhusu Ukristo. Ulijifunza jinsi ya kujenga shauri kwa ajili ya Ukristo, umbo kwa umbo, au kauli kwa kauli. Sasa tunapaswa tuonyeshe kwamba kauli zote na za kweli. Kama ni za kweli, hitimisho litakuwa kweli. Lakini tunapaswa tuonyeshe kwamba ni za kweli, kuanzia na kauli ya kwanza au umbo lililojengwa.

► Ni kitu gani kitatokea katika shauri letu la Ukristo endapo atatokea mtu mmoja athibishe kwamba Agano Jipya HAIKUWA ya kuaminika kihistoria?

Kama Agano Jipya siyo la kuaminika kihistoria, basi sisi ni wafuasi wa dini ya uongo. Je, Agano Jipya linaaminika kihistoria? Katika somo hili, tutajifunza vipingamizi vitatu vya kawaida katika kuaminika kwa Agano Jipya na kisha tutajibu vipingamizi hivyo.

Kipingamizi cha 1: Agano Jipya liliandikwa miaka 100-200 baada ya maisha ya Kristo. Maelezo mengi ya Agano Jipya ni hadithi za kubuniwa.

Wakosoaji wanasema kwamba Agano Jipya liliandikwa miaka 100-200 baada ya kifo cha Yesu. Kwa miongo kadhaa, maelezo ya maisha ya Yesu yaliwasilishwa kwa njia ya mdomo kuliko njia ya kuandika. Hii inamaanisha kwamba maelezo yatakuwa yameshabadilika. Wakosoaji wanaofanya pingamizi hili wanasema kwamba maelezo mengi yaliyoongezwa katika vitabu vya injili ni hadithi za kubuniwa zilizoandaliwa katika kipindi hiki cha miaka 100-200.

Majibu ya kipingamizi cha 1: Agano Jipya lilikuwa limekamilika ndani ya kipindi cha miaka sitini cha cha kuhesabika maisha ya Yesu. Huo haukuwa muda wa kutosha wa kwa maelezo kuhusiana na Yesu yaweze kuvurugwa na kuwa hadithi za kubuniwa.

Kuna ushahidi wenye nguvu sana kwamba Agano Jipya iliandikwa na watu walioshuhudia kwa macho maisha ya Yesu. Wakati Injili zilipokuwa zinaandikwa, kulikuwa na watu wengi sana waliokuwa bado wanaishi ambao walishuhudia mambo ya Yesu yaliyoelezwa. Watu hawa wangeweza kujua kama maelezo hayo hayakuwa ya kweli.

Tuna ushahidi mzuri kwamba Agano Jipya ilikamilika ndani ya kipindi cha miaka sitini baada ya kifo cha Yesu. Kwa uhakika, vitabu vingi vya Agano Jipya viliandikwa ndani ya miaka thelathini baada ya kifo cha Kristo. Hapa kuna vigezo vinne vya ushahidi kuunga mkono majibu yetu ya kipingamizi cha 1.

Ushahidi:

1. Maandishi (Manuscripts) yamekuwa yakipatikana kuanzia mwanzo wa karne ya pili. Mafunjo (papyrus) ya John Ryland[1] ni sehemu ya maandiko ya injili ya Yohana iliyopatikana Misri. sehemu hii ya Yohana ilionekana kuandikwa mwaka 125 B.K. Ili kipande hiki cha karatasi za mafunjo cha John Ryland kiweze kufika Misri na kunukuliwa mwaka 125 B.K. Maandishi ya asili lazima yawe yaliandikwa mapema zaidi kuliko hapo.

2. Mababa wa Kanisa la kwanza[2] kama Clementi na Ignatusi walikuwa wananukuu vitabu vya Agano Jipya hadi mwaka 100 B.K. Hii inaonyesha kwamba vitabu hivi vilikuwa vimeshasambaa kipindi hicho.

3. Sehemu kubwa ya uandishi wa Agano Jipya utakuwa umefanywa kabla ya Yerusalemu kubomolewa na jeshi la Kirumi mwaka 70 B.K. kwa sababu hakuna kumbukumbu za kurejewa kwa tukio hili la kihistoria katika Agano Jipya, kama ambalo lilishafanyika. Ubomoaji wa mji wa Yerusalemu ulikuwa na athari kubwa sana kwa kanisa la Kikristo. Kuandika Agano Jipya baada ya mwaka 70 B.K. bila ya kutaja ubomoaji wa mji wa Yerusalemu itakuwa ni sawa na kuandika historia kuhusu Uingereza ya karne ya ishirini bila ya kutaja Vita Kuu ya II ya dunia.

4. Matendo ya Mitume na nyaraka zote za Paulo ziliandikwa mara tu baada ya kifo cha Paulo katikati ya miaka ya 60.[3] Matendo ya Mitume 1:1-2 kinaonyesha kwamba Injili ya Luka iliandikwa kabla ya kuandikwa kwa kitabu cha Matendo ya Mitume. Kitabu cha Luka kwa hali hiyo kiliandikwa kabla ya katikati ya miaka ya 60.

Hitimisho: Mambo yote yaliyoko kwenye Agano Jipya yaliandikwa na mashuhuda walioona mambo hayo kwa macho yao wenyewe ndani ya miongo michache sana ya maisha ya Yesu.

Tumeshaona muda wa makadirio ya muda ambao Agano Jipya iliandikwa, lakini, je, tunajua ni kitu gani ambacho awali kilikuwa kimeandikwa humo? Wakosoaji wanahoji kwamba vitabu vilivyoko katika Agano Jipya ni tofauti na vile vya awali vya injili. Kama hatuwezi kupata vile vilivyoandikwa awali, basi hatuwezi kuiamini Agano Jipya.

Vipimo vikubwa vitatu vinatumika kupima kuaminika kwa nyaraka za zamani. Vipimo hivi vitatu vinatumika kwenye kipande chochote cha maandiko ya awali. Vipimo hivi vinatusaidia sisi kuthibitisha kuaminika kwa historia ya nakala tunazosoma. Kipimo cha kwanza kinajulikana kama Bibliografia (vitabu vya rejea).

Kipimo cha Bibliografia kinapima ni kwa kiwango gani nyaraka ilikuwa imehifadhiwa vizuri. Kutokana na kipimo cha Bibliografia, tunajua aidha kama tunayo au hatunayo nakala ambayo ni nakala halisi ya awali.

Kuna vipengele vitatu vya kipimo cha Bibliografia:

1. Urefu wa Muda. Kipimo hiki hupima muda wa miaka kati ya maandiko ya asili na nakala zake za kale zilizosalia. Muda ukiwa ni wa kitambo kifupi, ndio jinsi tutakavyoendelea kuziamini nakala zetu za awali.

2. Idadi. Kipimo hiki hupima idadi iliyopo ya nakala zilizoandikwa kwa mkono. Kwa jinsi kunavyopatikana wingi wa idadi ya nakala zilizosalia, kunatuletea kuwa na uhakika zaidi wa nakala za awali.

3. Ubora. Kipimo hiki kinapima ni kwa jinsi gani maandishi yaliyobakia yanafanana kwa ubora. Hiki kinapima tofauti iliyopo kati ya nakala za maandishi ya mkono tulizo nazo kwa sasa. Jinsi tofauti ndogo ya ubora inavyoonekana kati ya nakala zilizopo, tunakuwa na uhakika zaidi wa nakala za awali.

Vipimo hivi hujibu vipingamizi vya wakosoaji wakidai kwamba hatuwezi kuamini nakala zetu za Agano Jipya. Tuangalie kipingamizi cha pili cha wakosoaji .

Kipingamizi cha 2: Hatuwezi kuamini nakala zetu za Agano Jipya kwa sababu kuna muda mrefu sana kati ya Maandiko ya awali na nakala za mwanzo zilizosalia.

Kipingamizi hiki kinalenga kwenye ukweli kwamba kunapotokea kuwepo na muda mrefu kati ya maandishi ya asili na nakala zilizopo, kunakuwepo na uwezekano mkubwa wa makosa. Lakini kipingamizi hiki kwa makosa kinadai kwamba kulikuwa na muda mwingi sana kati ya Agano Jipya na nakala za mwanzo; na kwamba, kwa hali hiyo, hatuwezi kuiamini Agano Jipya letu.

Kipimo cha Bibiliografia: urefu wa muda

Majibu yetu kwa hili pingamizi yanaangalia kwenye urefu wa muda kati ya uandishi wa awali wa Agano Jipya na nakala zetu za mwanzo zilizosalia.

Majibu ya kipingamizi cha 2: Urefu wa muda wa Agano Jipya ni mfupi zaidi kuliko andiko lolote la ulimwengu wa zamani.

Urefu wa muda kati ya maandishi ya awali na nakala za mwanzo zilizosalia kuhusiana na maandiko ya utamaduni na elimu ya Wayunani wa zamani ni miaka 1,000. Kwa mfano, kuna miaka 950 kati ya maandishi ya asili ya Kumbukumbu za historia za Tacitu na nakala yetu ya mwanzo (cha nusu ya pili). Kwa kulinganisha, urefu wa muda wa vitabu vingi vya Agano Jipya ni takribani miaka 150.

Kalenda hii ya matukio inaonyesha kwamba sehemu kubwa ya Agano Jipya iliandikwa ndani ya miaka thelathini baada ya kupaa Yesu. Tunazo nakala za vitabu vingi vya Agano Jipya kuanzia takribani miaka 150 iliyopita baada ya kuandikwa kwa mara ya kwanza. Linganisha hili na maandiko mengi muhimu ya zamani ya Wayunani.

Angalia urefu wa muda ulivyo mdogo kati ya nyaraka za awali za Agano Jipya na nakala zetu za mwanzo. Hakuna hata mmoja anayesema kwamba hatuwezi kumwamini Plato au Kaisari. Kama maandiko hayo yaliweza kukaa miaka 1,000 bila kupotoshwa, kwanini sisi tudhanie kwamba Agano Jipya limepotoshwa katika kipindi cha miaka 150 tu?

Wanahistoria wanakubali nyaraka nyingine za zamani kama zinazoaminika baada ya miaka 1,000. Lakini wakosoaji bila kufikiria, wanakataa kwamba Agano Jipya haliaminiki, ingawaje Agano Jipya limepita bila dosari katika viwango vyote vya vipimo vya kuaminika vizuri zaidi kuliko nyaraka nyingine za zamani.

Kipingamizi cha 3: Hata kama kuna muda mfupi kati ya yale maandiko ya asili na zile nakala za mwanzo, kuna tofauti nyingi sana miongoni mwa maandiko yaliyosalia ya Agano Jipya kwa sisi kuweza kujua ni nini kilichokuwemo kwenye maandishi ya asili. Tunazo nakala nyingi sana za maandiko yanayohitilafiana.

Huu ni upinzani wa kawaida kuhusiana na kuaminika kwa Agano Jipya. Kulingana na upinzani huu, Wamormoni wanasema kwamba tunataka Kitabu cha Mormoni; Waislamu wanasema kwamba tunataka Kurani.

► Je, utamjibuje mwamini wa Mormoni anayesema kwamba tunataka kitabu cha Mormoni kwa sababu Agano Jipya haliaminiki?

Majibu ya kipingamizi cha 3: Kiwango kikubwa cha idadi ya maandiko ya Agano Jipya yaliyopo na idadi ndogo ya migongano yake inaonyesha kwamba tunaweza kuliamini Agano Jipya. Vipengele vya idadi na ubora wa vipimo vya Bibliografia vitaonyesha hili.

Vipimo vya Bibliografia: Idadi

Kipengele cha idadi kinashughulikia idadi ya maandiko ya awali iliyopo kwa ajili ya ulinganifu. Jinsi tutakavyokuwa tuna maandiko mengi, ndivyo tunapokuwa karibu na kusogelea kwenye kusoma maandishi ya asilia. Mfano huu unaonyesha thamani ya kuwa na maandiko mengi.

Fikiria kwamba X hapo juu ndiyo nakala asilia, x zingine ni nakala za baadaye. Ingawaje kuna tofauti ndogo sana kwenye x za baadaye, lakini ni wazi kwamba kila nakala ni “x”. Hutaangalia katika mstari wa nne (nakala ya mwisho) halafu usome kundi la “o.”

Hii inaonyesha umuhimu wa idadi ya nakala. Kwa kuwa hatunazo tena ile maandishi asilia ya Agano Jipya, tunategemea kwenye nakala ili kugundua ni nini cha asilia kilichokuwa kimeandikwa. Njia bora zaidi ya kujenga upya kitu cha asilia ni kulinganisha nakala nyingi za maandiko kadiri inavyowezekana. Endapo nakala nyingi zitafanyiwa uchambuzi, tunaweza kupima aina ya kifungu cha asili.

Tunazo nakala ngapi za mwanzo za Agano Jipya? Wasomi wamekuta kuna kiasi cha miswada na vipande vya maandiko 25,000. Hii ni pamoja na maandiko ya Kiyunani 5,800, zaidi ya maandiko ya Kilatini 10,000, na maelfu mengine ya maandiko katika lugha nyinginezo.

Zaidi ya hapo, kuna maelfu ya nukuu katika maandiko ya mababa wa kanisa. Kwa hizi peke yake, mtu anaweza kuziunganisha na ikapatikana Agano Jipya iliyokamilika.

[1]Linganisha hii na idadi ya maandiko ya kumbukumbu za kihistoria za Kiyunani na maandiko ya Kirumi. Baada ya Agano Jipya, kipande cha maandiko ya zamani chenye idadi ya nakala nyingi zinazopatikana ni Iliadi za Homer. Ukilinganisha na nakala 25,000 za Agano Jipya, tunazo kiasi cha nakala 1,800 za Iliadi. Ushahidi wa maandiko kwa ajili ya Agano Jipya ni wa kiwango cha juu kabisa ukilinganisha na ushahidi wa maandiko ya kumbukumbu za historia za Kiyunani na Kirumi. Kwa mara nyingine tena, ushahidi unaonyesha kwamba tunaweza tukaamini kuwa Agano Jipya linaaminika.

Kipimo cha Bibliografia: Ubora

Kipengele cha ubora kinapima tofauti zilizopo kati ya maandiko iliyopo ya andiko la awali. Kuelewa hili, angalia kielelezo hiki hapa chini.

Kielelezo cha 1

Kama ilivyokuwa hapo juu, fikiria kwamba X iliyoko kileleni ndio andiko la awali asilia. Herufi nyingine zote ni nakala. Kwa mfano huu, tofauti zilizopo ni kubwa sana! Sasa “x” inakuwa “e” au “p”. Kiwango cha ubora wa nakala hizi ni hafifu.

Sasa linganisha kielelezo cha 1 na hiki cha 2 hapa chini:

Kielelezo cha 2

Hapa, nakala za baadaye zinaonyesha tofauti kidogo sana. Ni wazi kwamba kila mojawapo katika hizi ni “x”. Ubora wa hizi nakala ni wa juu.

Kielelezo cha 2 ni picha nzuri ya tofauti katika nakala zetu za Agano Jipya. Kutokana na upimaji wa maelfu ya nakala za awali, inaonekana kuwa kuna chini ya asilimia 1% ya Agano Jipya ambayo imeathiriwa sana kutokana na tofauti za usomaji (inakaribia maneno 400 kati ya maneno 138,000 ya Agano Jipya).[2] Hii asilimia 1% haihusiki na mabadiliko yenye maana kuu, pia katika tofauti hizi, hakuna zinazoleta hitilafu yeyote kwenye mafundisho ya msingi ya imani au maamrisho yeyote ya maadili ya Agano Jipya. Fundisho lolote muhimu la imani linalofundishwa kutoka katika andiko ambalo maandishi yake hayaeleweki linafundishwa kutoka katika sehemu nyingine za Biblia.

Kama tutalinganisha hili na maandiko mengine ya awali ya Kirumi au Kiyunani, tunaona kwamba Agano Jipya ni la kuaminika sana. Maandiko ya Iliadi ya Homer ndiyo peke yake yanayoweza hata kukaribia kuwa karibu kwa ubora ikilinganishwa na nakala za Agano Jipya. Ushahidi huu unathibitisha kwamba tunayo maandiko ya awali ya asili yaliyoandikwa na waandishi wa Biblia.

Baadhi ya wakosoaji watakichukulia maanani kipimo cha Bibliografia na watasema, ”Hayo ni sawa. Tunayo yale ambayo waandishi wa Agano Jipya waliandika. Lakini tutajuaje kwamba walikuwa sahihi? Inawezekana walitunga hadithi za kusimulia.”

Kipingamizi cha 4: Hatuwezi kuwaamini waandishi wa Agano Jipya kuweka kumbukumbu sahihi za matukio ambayo yalitokea. Siyo mashuhuda wa kuaminiwa.

Kujibu kipingamizi hiki, tutaangalia kwenye ushahidi wa ndani na ushahidi wa nje wa kuaminika kwa Biblia. Kipimo cha ushahidi wa ndani kinaangalia kwenye uandishi wenyewe. Kinachanganua ni nini kilichoandikwa kupima kama tunaweza kumwamini mwandishi. Ushahidi wa kipimo cha ndani unahoji, “Je, tunaweza kuamini haya yaliyoandikwa na waandishi? Je, walikuwa wakweli na wenye ustadi?” Kipimo cha ushahidi wa nje kinaangalia taarifa za nje ambazo zinaunga mkono ukweli wa Agano Jipya.

Majibu ya kipingamizi cha 4: Kipimo cha ushahidi wa ndani na kipimo cha ushahidi wa nje kinaonyesha kwamba Agano Jipya ni kumbukumbu ya historia inayoaminika.

Ushahidi wa Ndani: Ushuhuda wa kuona kwa macho

► Soma 2 Petro 1:16; 1 Yohana 1:1, na Luka 1:1-4. Aya hizi zinatueleza nini kuhusiana na ushuhuda wa waandishi?

Injili zilikuwa zimetegemezwa kwenye kumbukumbu za watu ambao walikuwa kwenye ukaribu mkubwa na Yesu. Walitoa taarifa ya kile walichokiona kwa macho yao na kusikia wenyewe.

Kumbukumbu zao zinaweza kuaminika kwa sababu kuu mbili:

1. Muda waliokaa na Yesu ulikuwa jambo muhimu sana ambalo liliwahi kutendeka kwao. Kwa kuwa muda wa wanafunzi wa kukaa na Yesu ulikuwa ni wa muhimu sana kwao, walikuwa katika uhakika wa kukumbuka mambo yote kwa undani vizuri zaidi.

► Je, unaweza kukumbuka ulikokuwa siku ya Jumanne asubuhi miezi sita kabla ya kuanza kujifunza somo hili? Yawezekana hapana. Lakini, je, unaweza kukumbuka siku uliposalimisha maisha yako kwa Kristo na kufanyika mwana wa Mungu? Hakika! Tunakumbuka mambo yote ya matukio muhimu kuliko maisha ya kila siku.

2. Yesu aliwaambia wanafunzi wake kwamba Roho Mtakatifu angewakumbusha yote aliyokuwa amewaambia (Yohana 14:25–26).

Ushahidi wa Ndani: Uwepo wa Mashuhuda walio Hai

Kipindi cha wakati wa uandishi wa Injili, kulikuwa na mashuhuda wengi waliokuwa bado wanaishi. Watu hawa walikuwa wamemwona Yesu na hivyo wangejua kama Injili imechanganywa na taarifa za uongo.

Baadhi ya mashuhuda hawa walikuwa watu ambao hawajaamini. Hawa wakosoaji wangeweza kuwafedhesha wanafunzi. Kama waandishi wangefanya makosa, wakosoaji hawa ni lazima wangeonyesha makosa yao. Kwa mfano, kama mwili wa Yesu bado ungekuwa ungaliko kaburini, ilikuwa ni jambo jepesi kwa viongozi wa Mafarisayo kudai, “Huu hapa mwili wake!”

Vitabu vya injili vinamwelezea Yesu akilisha zaidi ya watu 5,000 wanaume, pamoja na wanawake na watoto. Kama taarifa hii ingekuwa ni ya uongo, mtu angeweza akasema, “Nilikuwepo siku hiyo. Haikuwahi kutokea namna hiyo. Sisi wote tulikuja na vyakula vyetu vya mchana!”

Ushahidi wa Ndani: Waandishi waliifia Imani yao

Mitume walikufa kwa sababu hawangeweza kuikana imani yao ya Kikristo. Baadhi yao waliteswa; wote kwa pamoja walipitia mateso ya upinzani; wengi wao walikufa kama mashahidi wafia imani. Mara nyingine watu hufa kwa ajili ya kile wanachoamini kwamba ni cha kweli, lakini siyo kwa kitu wanachokijua kwamba ni cha uongo.

Kama kupaa kwa Yesu mbinguni hakukutokea, Mitume wangejua hayo yote. Mitume ambao walikuwa wamejificha kwa ajili ya hofu baada ya Yesu kukamatwa hawangeweza kukubali kufia kitu ambacho wangejua ni cha uongo. Utayari wao wa kuyatoa maisha yao kwa ajili ya imani kunathibitisha kuamini kwao.

Waandishi wa vitabu vya Injili walikuwa waaminifu sana na wenye ustadi mkubwa. Huu ni ushahidi wa ndani kwamba tunayo Agano Jipya inayoaminika.

Wakati Randall McElwain alipokuwa akifundisha katika seminari moja Afrika, alimfundisha mwanafunzi mmoja aliyekuwa amejifunza kutoka kwa wakosoaji huria ambao walikataa ukweli wa Biblia. Ukosoaji huu ulimshawishi huyu kijana mdogo mwanafunzi kwamba Biblia ilikuwa na kuhitilafiana kwingi. Takribani kila siku, Toni atamwambia Randall, “Nimegundua kuhitilafiana katika Biblia. Je, unaweza kuelezea…?”

Mwanzoni, Randall alikuwa na hofu kwamba Toni angepata huko tatizo ambalo hangekuwa na jibu zuri la kumjibu. Hata hivyo, kwa kitambo walichochukua kujifunza, kulimpa Randall nafasi zaidi ya kutambua kwamba “kuhitilafiana” kwake alikokuona ni matokeo ya kutoielewa Biblia vizuri. Ulipofika mwisho wa darasa, Toni alikiri kwamba, “Biblia inaaminika zaidi kuliko nilivyokuwa ninafikiria.”

Ili kujibu kinachodhaninwa kuwa ni kuhitilafiana, unapaswa uelewe sheria ya kutokuhitilafiana. Sheria hiyo inasema kwamba, “Taarifa haiwezi kuwa ya kweli na wakati huo huo kuwa siyo ya kweli kwa wakati mmoja katika kitu kinachofanana.” Kwa hiyo, kama taarifa moja kabisa inahitilafiana na taarifa nyingine, moja wapo katika taarifa hizo itakuwa siyo ya kweli.

Ili taarifa moja iweze kabisa kuhitilafiana na nyingine, ni lazima kusiwepo na maana moja ya kufanana ili kila taarifa zote ziwe za kweli. Kama kuna maelezo yanayowezekana ya kimantiki, hiyo siyo kuhitilafiana halisi. Mifano aliyokuja nayo Toni ilikuwa ni kuhitilafiana kunakoonekana na siyo kuhitilafiana halisi.

Tuone mifano ya kuhitilafiana kunakoonekana na kuhitilafiana halisi:

Kuhitilafiana Kunakoonekana:

Jeni anasema, “Niliona gari ya samawati iliyopata ajali nikiwa njiani kuja shuleni asubuhi ya leo.”

Robert anasema, “Niliona gari nyekundu iliyopata ajali nikiwa njiani kuja shuleni asubuhi ya leo.”

Mtu anaweza akasema, “Taarifa hizo zinajichanganya zenyewe!” Lakini hii peke yake ni kuhitilafiana kunakoonekana. Inawezekana Jane na Robert waliona ajali mbili tofauti. Inawezekana magari yote mawili kwa pamoja yalipatwa na ajali; Jane aliona gari la samawati, na Robert aliona gari nyekundu, Taarifa zote mbili zinaweza kuwa ni za kweli. Hii siyo kuhitilafiana halisi.

Kuhitilafiana Halisi:

Jeni anasema, “Nikiwa naelekea shuleni leo asubuhi, niliona gari la samawati likigonga ng’ombe.”

Robert anasema, “Niliiona ajali hiyo hiyo. Kulikuwa na gari moja tu na mnyama mmoja; lakini gari hiyo ilikuwa nyekundu, siyo samawati; na iligonga farasi siyo ng’ombe.”

Hii ni kuhitilafiana halisi. Taarifa zote mbili haziwezi kuwa za kweli. Angalao mojawapo ya hizi taarifa siyo sahihi.

Kinachodhaniwa kuwa ni kuhitilafiana katika Vitabu vya Injili

Tuangalie mfano mmoja kutoka katika vitabu vya Injili. Mathayo anataja malaika mmoja kwenye kaburi la Yesu; Luka anasema walikuwa wawili

► Je, hii ni kuhitilafiana kunakoonekana au ni kuhitilafiana halisi? Fafanua jibu lako.

Je, hii ni kuhitilafiana kabisa? Hapana. Mathayo hasemi “malaika mmoja” kwenye kaburi; yeye anamtaja tu mmoja. Inawezekana kabisa kuwa Mathayo alimtaja malaika mmoja tu. Wakati Luka (mwana-historia aliyependa sana maelezo ya kina) alitaja malaika wote wawili kwa pamoja ambao walikuwa pale.[1]

Baada ya miaka 2000 ya kujifunza, hakuna mkosoaji aliweza kuthibitisha kuhitilafiana kabisa ndani ya Biblia. Hakika, kwa jinsi tunavyozidi kuendelea kujifunza sayansi, historia na Biblia, ndiyo kwa kiwango kikubwa matatizo yanayodhaniwa ndani ya Biblia yanavyozidi kutatuliwa. Orodha ya mambo yaliyoko katika kuhitilafiana kunakoonekana inazidi kuwa fupi sana.

Kipimo cha Ushahidi wa Ndani kinaangalia kwenye uandishi peke yake kupima kama mwandishi alikuwa mwaminifu na mwenye ustadi. Kipimo cha Ushahidi wa Nje kinaangalia taarifa za nje zinazounga mkono nyaraka. Kwenye suala la Agano Jipya, kipimo hiki kinauliza, “Kuna ushahidi gani uliopo nje ya Maandiko unaohusu ukweli wa Agano Jipya?”

Ushahidi unaounga mkono kutoka kwa Waandishi wengine wa Kikristo wa Mwanzo

Viongozi wa Kikristo wa mwanzo waliitegemeza imani yao kwenye ukweli wa Injili. Kama ilivyokuwa kwa mitume wenyewe, Wakristo hawa wa mwanzo waliweka maisha yao rehani kwa ajili ya imani yao.

Papia alikuwa rafiki wa mtume Yohana. Aliandika kwamba Yohana alishuhudia kuwa Ijnjili ya Marko ilitegemezwa na kumbukumbu za Simeoi Petro za maisha ya Yesu na huduma. Huu ni ushuhuda wa nje kwamba Injili ya Marko inanukuu mtu aliyeona kwa macho yake mwenyewe kuhusiana na huduma ya Yesu.

Irenaeu alizaliwa karibia mwaka wa 125 B.K. pungufu ya miaka arobaini baada ya Yohana kuandika Injili yake. Irenaeu aliandika:

Uthabiti imara ndio msingi mkuu ambao hizi Injili zimekaa, kwamba hata wakosoaji mahiri wenyewe wamekuwa mashahidi kwao wenyewe, na kuanzia na nyaraka hizi, kila mmoja wao anajitahidi kuanzisha imani yake mwenyewe.

Kwa mujibu wa Irenaeu, hata wapinzani katika kanisa la mwanzo waliheshimu kumbukumbu za Injili. Vitabu vya Injili vilikuwa vinazingatiwa kwa kiwango cha juu sana kama nyaraka zinazoaminika.

Ushahidi Unaounga Mkono kutoka Vianzo vya wasiokuwa Wakristo

Hivi tungejua nini kuhusu Yesu na Ukristo wa mwanzo kama hatungekuwa na Biblia? Ushahidi wa nje unatizama sana vianzo vya wasiokuwa Wakristo ambavyo vinathibitisha kumbukumbu za Agano Jipya.

Marejeo ya kihistoria kutoka kwa watu wasiokuwa Wakristo kunathibitisha kwa kiwango kikubwa Agano Jipya. Hii ni pamoja na:

• Barua kutoka kwa Pliny Mdogo, gavana wa Bithynia kwenda kwa Mfalme Trajani mwaka wa 112 B.K.

• Maandiko ya Josephus, mwana-historia wa Kiyahudi.

• Tacitu, seneta wa Kirumi na mwana-historia.

• Luciani, mwandishi wa Kiyunani wa karne ya pili.

• Suetonia, mwana-historia wa Kirumi

• Talmud, kitabu cha maoni na maelezo ya Kiyahudi kuhusiana na sheria ya Musa.

Vianzo hivi vya wasiokuwa Wakristo vinaunga mkono vigezo vingi vianvyohusiana na muktadha wa Agano Jipya:

• Yesu alisulubishwa chini ya utwala wa Pointio Pilato wakati wa Pasaka (Tacitu, Josephus, Talmud).

• Wanafunzi wake waliamini kwamba alifufuka kutoka kwa wafu siku tatu baadaye (Josephus).

• Viongozi wa Kiyahudi walimshutumu Yesu kwa kufanya uchawi (Talmud).[1]

• Ukristo ulienea hadi Rumi (Tacitu, Suetonia).

• Nero na watawala wengine wa Kirumi waliwatesa na kuwauwa Wakristo wa mwanzo (Tacitu).

• Wakristo waliikana imani ya kuabudu miungu wengi wakaishi kwa mujibu wa mafundisho ya Kristo, na wakamwabudu Kristo (Pliny, Luciani).

Tunawajua wote hawa kutokana na historia ya ulimwengu na ya Kiyahudi. Hii inaleta udhihirisho wa nje kwamba Agano Jipya ni sahihi kihistoria.

Ushahidi wa uungwaji mkono kutoka elimu ya vitu vya kale (Akiolojia).

Akiolojia (au elimukale) ni kigezo kikubwa muhimu kwa chanzo cha ushahidi wa nje. Tangu karne ya kumi na tisa, wana-akiolojia wameweza kutafuta maeneo mengi yaliyotajwa kwenye Agano Jipya. Mara zote, waliyojifunza yanaendana sawasawa na kumbukumbu za Agano Jipya.

Sir William Ramsay (1851-1939) alikuwa ni mmoja wa wana-akiolojia aliyekuwa anaheshimika sana mwanzoni mwa karne ya ishirini.[1] Alisoma chini ya wanazuoni maarufu sana wa wakati ule katika Aberdeen na Oxford. Kwa kuwa wakufunzi wake hawakuwa wanakubaliana na ukweli wa Biblia, Ramsay alidhania kwamba Biblia haikuwa na umuhimu wowote kama nyaraka ya kihistoria.

Baadaye, Ramsay alisafiri hadi Ugiriki na Asia Ndogo kujifunza kuhusu ulimwengu wa kale. Mwanzoni, hata hakutaka kusoma Biblia inasemaje kuhusu nchi hiyo, kwa sababu alidhania haiaminiki. Hata hivyo, hatimaye alianza kuyasoma maandiko ya Luka, akawa ameshangazwa na usahihi wa maandiko ya Luka.

Kwa maisha yake yote yaliyosalia, alijifunza kitabu cha Matendo na barua za Paulo. Alipoanza mafunzo yake, miji mingi iliyokuwa imetajwa katika Kitabu cha Matendo ilikuwa haijulikani. Hata hivyo, Ramsay alishawishika kwamba Kitabu cha Matendo ni kumbukumbu inayoaminika inayohusiana na ulimwengu wa kale. Sir William Ramsey hatimaye aliandika vitabu juu ya historia na jiografia ya Asia Ndogo, safari za Paulo, na masomo mengine mengi. Mwana-akiolojia huyu mahiri sana alijifunza kwamba Agano Jipya ni ya kuaminika

Uthibitisho wa 1: Kuaminika kwa Maandiko ya Luka.

Sir William Ramsay alitumia maandiko ya Luka kujifuza jiografia ya Asia Ndogo. Aligundua kwamba ufahamu wa Luka ulikuwa hauna kifani katika historia na jiogarfia. Kwa mfano, Luka anataja kuhusu nchi thelathini na mbili, miji hamsini na nne, na visiwa tisa. Katika kila alichojifunza Ramsay, aligundua kwamba muktadha wa Luka ulikuwa sahihi.

Uthibitisho wa 2: Kugunduliwa kwa Sakafu ya Mawe

Yohana 19:13 kinarejea kiti cha hukumu ambacho Pilato alikalia wakati akimhukumu Yesu.

Basi Pilato, aliposikia maneno hayo, akamleta Yesu nje, akaketi juu ya kiti cha hukumu, mahali paitwapo Sakafu ya Mawe.

Kwa miaka mingi, wakosoaji wenye msimamo wa kupenda mabadiliko, waliyaita maelezo haya kwamba ni hadithi ya kusimuliwa ya kutungwa. Hata hivyo, wana-akiolojia wamepata hapa panapoitwa Sakafu ya Mawe, na panaweza kuonekana kwa wageni wanaoitembelea Yerusalemu. Wakati jenerali wa kijeshi Tito wa Kirumi alipoibomoa Yerusalemu alijenga kambi ya jeshi kwenye eneo hilo la Sakafu ya Mawe. Wakati makambi haya yalipobomoka, majengo mengine yalijengwa juu yake. Sakafu ya mawe ikatoweka. Wana-akiolojia wa mwanzo walichimba sana hadi eneo la chini la hiyo sakafu ya mawe lakini hawakuendelea zaidi ya hapo. Kwenye miaka ya 1970 wana-akiolojia waliendelea kuchimbua eneo hilo la kambi ya jeshi kwa kina na wakagundua palipokuwa panaitwa Sakafu ya mawe. Hili eneo katika Agano Jipya lilithibitika kwamba lipo.

Uthibitisho wa 3: Birika la Bethzatha

Kitabu cha Yohana 5 kinaelezea kuhusu Birika la Bethzatha, likiwa na matao matano. Pia, kwa sababu hakuna kumbukumbu kutoka katika vianzo vya Kiyahudi au vya ulimwengu, wakosoaji waliita hii ni hadithi ya kusimuliwa ya kutungwa. Mnamo Mwaka 1888, wana-akiolojia walilipata hilo birika baada ya kuwa wamechimba futi arobaini kwenda chini ya ardhi karibu na kanisa la Mtakatifu Ainea. Birika lilikuwa na matao matano, kama Yohana alivyokuwa ameelezea.

Agano Jipya inaaminika kihistoria. Hatuhitaji kuwa na hofu kwamba wana-akiolojia wataacha kuithibitisha Biblia. Kwa jinsi wana-akiolojia walivyoendelea kuchimbua, walipata ushahidi unaoongezeka kuunga mkono ukweli wa Biblia.

Jia alimwonyesha Lee kila kipimo kinachutumika kwa ajili ya kuhalalisha Agano Jipya. Msichana Jia alimwonyesha kijana Lee kwamba kipimo cha Bibliogarafia kinathibitisha kwamba Agano Jipya tuliyo nayo leo inafundisha imani ileile iliyokuwa ikifundishwa kutoka katika maandiko asilia ya awali. Alimwonyesha kwamba Vipimo vya Ushahidi vya Ndani na Nje vinathibitisha kuaminika kwa Agano Jipya.

“Lee,” Jia akahitimisha, “Unaweza ukachagua kuamini madai ya Agano Jipya au ukachagua kuyakataa. Hata hivyo, huwezi kukanusha kwamba Agano Jipya ni nyaraka ya kuaminika kihistoria. Bado kuna ushahidi wa zaidi wa ukweli wa Agano Jipya kuliko nyaraka nyingine zozote kutoka katika ulimwengu wa kale, iwe magharibi au China. Agano Jipya ni nyaraka ya kihistoria ya kuaminika kabisa.”

(1) Elimu ya kuitetea imani na Kichwa: Utaanza kipindi kinachofuata kwa mtihani kutokana na maswali ya tafakuri yaliyoko katika Somo la 6. Jifunze maswali haya kwa uangalifu kwa maandalizi ya mtihani

(2) Elimu ya kuitetea imani na Moyo: Kuaminika kwa Biblia ni zaidi ya utafiti wa kitaaluma. Tunafurahia kwamba tunaweza kuliamini Neno la Mungu kutufunulia mapenzi ya Mungu kwetu. Katika 2 Timotheo 3:16, Paulo anatuambia kwamba Neno la Mungu “lafaa kwa mafundisho, na kwa kuwaonya watu makosa yao, na kwa kuwaongoza, na kwa kuwaadibisha katika haki.” Sasa kwa kuwa umejifunza kuaminika kwa Neno la Mungu, mwombe Mungu azungumze na wewe kupitia Neno lake. Kwa wiki ijayo, mruhusu Mungu akuonyeshe:

• Mafundisho, kuuelewa vizuri ukweli

• Kuwaonya watu makosa yao, kukuongoze katika tembea yako ya Ukristo

• Masahihisho, Kumfanania zaidi Kristo

• Kujifunza kuishi kwa usahihi

(3) Elimu ya kuitetea imani na Mikono: Mwishoni mwa Somo la 5, ulimwuliza asiyeamini akuruhusu umshirikishe kuhusu maumbo yanayounga mkono imani ya Kikristo. Zungumza na huyu mtu tena na mshirikishe taarifa uliyoipata kutoka katika somo hili. Kama walishasikia tetesi kuhusu hitilafu katika Biblia, watake wakuonyeshe hizo hitilafu. Waonyeshe mfano mmoja wa hitilafu ya wazi ambayo imetatuliwa. Toa taarifa kuhusu mazungumzo yenu katika kipindi cha darasa kitakachofuata.

(1) Jibu pingamizi lifuatalo: "Agano Jipya liliandikwa miaka 100-200 baada ya maisha ya Kristo. Maelezo mengi ya Agano Jipya ni hadithi za kubuniwa.” Toa angalao vigezo vitatu vya ushahidi kuunga mkono majibu yako.

(2) Kipimo cha Bibliografia kinajaribu kuonyesha nini kinapotumika kwenye nyaraka yeyote ya zamani?

(3) Orodhesha vipengele vitatu vya Kipimo cha Bibliografia vinavyodhihirisha kuaminika kwa Agano Jipya.

(4) Watu wengine husema, “Hatuwezi kuamini nakala zetu za Agano Jipya kwa sababu kuna muda mrefu sana kati ya Maandiko ya awali na nakala za mwanzo zilizosalia.” Ni kwa jinsi gani kipengele cha Urefu wa muda Kipimo cha Bibliografia kinaweza kujibu hiki kipingamizi?

(5) Toa majibu kwa kipingamizi kifuatacho: “Hata kama kuna muda mfupi kati ya yale maandiko ya asili na zile nakala za mwanzo, kuna tofauti nyingi sana miongoni mwa maandiko yaliyosalia ya Agano Jipya kwa sisi kuweza kujua ni nini kilichokuwemo kwenye maandishi ya asili. Tunazo nakala nyingi sana za maandiko yanayohitilafiana.”

(6) Jibu pingamizi lifuatalo: “Hatuwezi kuwaamini waandishi wa Agano Jipya kuweka kumbukumbu sahihi za matukio ambayo yalitokea. Siyo mashuhuda wa kuaminiwa.”

(7) Orodhesha sababu tatu za Agano Jipya kufaulu katika “Kipimo cha Ushahidi wa Ndani.”

(8) Sheria ya Kutokuhitilafiana ni nini?

(9) Je, yuko mtu yeyote anayeweza kudhihirisha ukiukwaji halali wa Sheria ya Kutokuhitilafiana katika Maandiko?

(10) Orodhesha mistari mitatu ya ushahidi itakayoweza kusaidia Agano Jipya kufaulu kipimo cha Ushahidi wa Nje.

(11) Taja ugunduzi mbili za akiolojia zinazounga mkono usahihi wa historia ya Agano Jipya.

(12) Nukuu kutoka kichwani 2 Timotheo 3:16-17.