Lesson 6: Mapagkakatiwalaan ang Bagong Tipan

(1) Magbigay ng pagsusulit gamit ang Mga Tanong sa Pagbabalik-Aral mula sa Aralin 5.

(2) Hilingan ang bawat mag-aaral na magbigay ng maikling buod ng kanilang pakikipag-usap na takdang-aralin para sa “Apologetics at mga Kamay” sa dulo ng Aralin 5.

(3) Isasaulo ng mga mag-aaral ang 2 Timoteo 3:16-17.

(4) Talakayin ang bawat tanong na may markang ►.

(5) Itanong ang bawat Tanong sa Pagbabalik-Aral sa panahon ng leksiyon at muli sa katapusan ng klase.

(6) Medyo mahaba ang leksiyong ito at naglalaman ng maraming mahahalagang impormasyon.  Maaari mong hatiin ang leksiyon sa dalawang bahagi.

Nakaupo si Jia sa parke habang binabasa ang kuwento tungkol sa pagpapako sa krus at muling pagkabuhay ni Jesus. Simula nang siya’y maging isang Kristiyano, ito ang kanyang paboritong bahagi ng Bagong Tipan.  Maraming beses na niyang binasa ang Ebanghelyo ni Juan at kaya na niyang ikuwento ang Muling Pagkabuhay mula sa kanyang pagkakasaulo.

Nang dumaan si Lee at nakita ang kanyang binabasa, sinabi nito: “Jia, bakit gustong gusto mong binabasa ang aklat na iyan? Katulad lang naman iyan ng ating mga sinaunang alamat na Tsino!”

Tumutol si Jia, “Ito ay higit pa sa isang alamat; ito ang Salita ng Dios! Ang mga kuwento sa aklat na ito ay isinulat ng mga taong nakasama ni Jesus nang maraming taon.  Sinasabi ng aklat na ito sa akin kung ano ang pakiramdam ng makinig kay Jesus sa kanyang pagtuturo, at masaksihan ang kanyang mga himala.  Gustong gusto ko ang aklat na ito!”

Ngumiti si Lee, “Natitiyak ko na kawili-wili iyan, subali’t ang mga ebanghelyo ay isinulat matagal na panahon matapos na mamatay si Jesus.  Sa panahon na naisulat ang Bagong Tipan, marami sa mga kuwento sa buhay  ni Jesus ay nabago na. Hindi natin mapagtitiwalaan ang aklat na ito para sa kasaysayan.  Ito ay isang aklat ng relihiyon, hindi aklat ng kasaysayan! Maaari kang magkaroon ng “pananampalataya sa iyong aklat kung gusto mo, subali’t hindi mo malalaman na ito nga ay totoo.”

“Di ako sumasang-ayon diyan,” sagot ni Jia. “Iniaasa ko ang aking pangwalang-hanggang kinabukasan sa aklat na ito dahil alam ko na ito ay totoo. Maaari ko bang ipakita sa iyon ang ilang bagay na natutuhan ko bilang suporta na mapagtitiwalaan ang aklat na ito?  Oo, mayroon akong pananampalataya,  subalit ang aking pananampalataya ay nakasalig sa isang pundasyon ng katotohanang pangkasaysayan.”

► Paano ka tutugon kay Lee?  Maaari ba nating pagtiwalaan ang mga kuwento sa Biblia? Paano natin malalaman na ang mga kuwento ay totoo?

May mga nagsasabi, “Hindi mahalaga kung ano ang iyong pinaniniwalaan, basta sinsero ka sa iyong pananampalataya.” Sa ikalawang leksiyon, nakita natin ang problema sa pahayag na ito. Kahit gaano ka kasinsero sa paniniwala na ang isang basong lason ay tubig, mamamatay ka pa rin dahil sa lason. Hindi sapat na naniniwala lang, ang iyong pananampalataya ay dapat nakabatay sa katotohanan.

Sa Aralin 5, pinag-aralan natin ang pangkalahatang pangangatwiran para sa Kristiyanismo.  Natutuhan mong maghanda ng pagtatanggol para sa Kristiyanismo, isa isang block o isa-sang pahayag. Ngayon kailangan nating ipakita na lahat ng mga pahayag ay totoo. Kung ang mga ito ay totoo, ang konklusyon ay magiging totoo. Subali’t kailangan nating ipakita na ang mga ito ay totoo, simula sa unang pahayag o building block.

► Ano ang mangyayari sa ating pagtatanggol sa Kristiyanismo kung may isang makapagpapatunay na ang Bagong Tipan ay HINDI mapagtitiwalaan patungkol sa kasaysayan.

Kung ang Bagong Tipan ay hindi mapagtitiwalaan patungkol sa kasaysayan, tayo ay mga tagasunod ng isang huwad na relihiyon.  Mapagtitiwalaan ba ang Bagong Tipan patungkol sa kasaysayan?  Sa araling ito, pag-aaralan natin ang tatlong karaniwang pagtutol sa pagiging mapagtitiwalaan ng Bagong Tipan at pagkatapos ay sasagutin natin ang mga pagtutol na ito.

Pagtutol 1: Ang Bagong Tipan ay isinulat 100-200 taon pagkatapos ng buhay ni Cristo. Marami sa mga kuwento sa Bagong Tipan ay mga kathang-isip lamang.

Ang mga hindi madaling maniwala ay nagsasabi na ang Bagong Tipan ay isinulat mga 100-200 taon pagkatapos mamatay si Jesus.  Sa mga panahong ito, ang mga kuwento tungkol sa buhay ni Jesus ay nagpasalin-salin lamang sa mga kuwentong pasalita at hindi sa nakasulat na anyo nito. Ibig sabihin na ang mga kuwento ay maaaring nabago na.  Ito ang itinututol ng mga di-mapaniwalain. Sinasabi nila na ang marami sa mga kuwentong kasama sa mga ebanghelyo ay kathang-isip lamang na nabuo sa loob ng 100-200 taong panahon.

Tugon sa Pagtutol 1: Ang Bagong Tipan ay kumpleto na sa loob ng animnapung taon ng buhay ni Jesus. Hindi sapat ang panahong iyon upang maging isang kathang-isip ang kuwento ni Cristo.

Mayroong malakas na ebidensiya na ang Bagong Tipan ay isinulat ng mga nakasaksi sa buhay ni Jesus. Sa panahong isinusulat ang mga ebanghelyo, maraming mga taong nakasaksi sa mga pangyayaring inilalarawan ang nabubuhay pa. Malalaman ng mga taong ito kung ang mga kuwento ay totoo o hindi!

Mayroon tayong matibay na ebidensiya na ang Bagong Tipan ay kumpleto na sa loob ng 60 taon mula sa pagkamatay ni Jesus.  Sa katotohanan, karamihan sa aklat ng Bagong Tipan ay isinulat sa loob ng mga tatlumpung taon pagkamatay ni Cristo. Narito ang apat na piraso ng ebidensiya upang suportahan ang ating tugon sa unang pagtutol.

Katibayan:

1. May mga manuskrito na natagpuan mula sa mga unang taon ng ikalawang siglo. Ang John Rylands Papyrus ay isang bahagi ng ebanghelyo ni Juan na natagpuan sa Egipto.  Ang kopya ng Juan ay may petsang A.D. 125. Upang ang John Rylands Papyrus ay makarating sa Egipto at makopya sa taong A.D. 125, ang orihinal na manuskrito ay dapat isinulat na sa mas maagang petsa.
2. Ang mga sinaunang ama ng iglesya[1] tulad nina Clement at Ignatius ay bumabanggit na ng mga aklat ng Bagong Tipan sa mga taong A.D. 100.  Ito ay nagpapakita na ang mga aklat na ito ay naipamahagi na sa panahong iyon.
3. Karamihan sa Bagong Tipan ay maaaring naisulat na bago pa man nawasak ng hukbong Romano ang Jerusalem noong A.D.70 dahil walang pagbanggit sa pangyayaring ito sa kasaysayan sa Bagong Tipan, na nagsasabing naganap na ito. Napakalaki ng naging epekto sa iglesyang Kristiyano ng pagkawasak ng Jerusalem Ang pagsulat ng Bagong Tipan pagkatapos ng A.D.70 nang hindi man lang binabanggit ang pagkawasak ng Jerusalem ay maitutulad sa pagsulat ng kasaysayan ng Ingglatera sa ika-20 siglo nang hindi binabanggit ang Ikalawang Digmaang Pandaigdig.
4. Ang aklat ng Mga Gawa at lahat ng mga liham ni Pablo ay isinulat bago namatay si Pablo sa kalahatian ng A.D.60.[2] Ipinapakita ng Mga Gawa 1:1-2 na ang Ebanghelyo ni Lucas ay isinulat bago ang aklat ng Mga Gawa.  Kaya’t ang Ebanghelyo ni Lucas ay mas maaga pa kaysa sa kalahatian ng A.D.60.

Konklusyon: Ang mga kuwento sa Bagong Tipan ay isinulat ng mga nakasaksi sa loob ng ilang dekada sa panahon na nabuhay si Jesus.

Mga Tanong sa Pagbabalik-Aral

(1) Tumugon sa sumusunod na pagtutol: "Ang Bagong Tipan ay isinulat 100–200 taon pagkatapos ng buhay ni Cristo. Marami sa mga kuwento sa Bagong Tipan ay mga kathang-isip lamang.” Magbigay ng kahit man lang tatlong piraso ng ebidensiya upang sumuporta sa iyong tugon.

[1] Ang salitang  “ama ng iglesya” ay tumutukoy sa mga Obispo na nanguna sa iglesyang Kristiyano sa panahon ng mga unang siglo pagkamatay ni Cristo.

[2] Namatay si Emperador Nero ng Roma noong  A.D. 68. Ayon sa historyador ng unang iglesya na si Eusebius, si Pablo ay binitay sa panahon ng panunungkulan ni Nero.

Natukoy na natin ang tinatayang panahon na ang Bagong Tipan ay isinulat, subali’t alam ba natin kung ano ang orihinal na nakasulat?  May mga di madaling maniwala na nangangatwiran na ang mga aklat ng Bagong Tipan ay iba sa orihinal na mga ebanghelyo.  Kung hindi nating tinataglay kung ano ang orihinal na nasusulat, sagayun hindi natin mapagtitiwalaan  ang Bagong Tipan.

May tatlong pangunahing mga pagsubok na magagamit upang alamin kung mapagtitiwalaan ang mga sinaunang dokumento.  Ang tatlong pagsusuring ito ay ginagamit sa anumang piraso ng sinaunang literatura.  Ang mga pagsusuring ito ay nakatutulong sa atin upang tiyakin ang pagiging mapagtitiwalaan ayon sa kasaysayan ng teksto na ating binabasa.  Ang unang pagsusuri ay ang Pagsubok sa Bibliograpikal.

Sinusuri ng Pagsubok sa Bibliograpikal kung gaano kahusay naipreserba ang isang dokumento.  Gamit ang Pagsubok sa Bibliograpikal, nalalaman natin kung taglay natin o hindi ang teksto ng orihinal na dokumento. 

May tatlong aspeto ang Pagsubok sa Bibliograpikal:

1. Agwat sa Panahon. Ito ang sumusukat sa bilang ng taon sa pagitan ng orihinal na dokumento at ng ating pinakamaagang natitirang kopya. Mas maikli ang panahon sa pagitan nila, mas higit na maaari nating pagtiwalaan ang mga kopya natin.
2. Bilang. Ito ang sumusukat sa bilang ng taglay na sulat-kamay na kopya ng isang dokumento.  Mas marami ang bilang ng surviving na mga kopya, mas higit ang ating katiyakan tungkol sa orihinal na teksto.
3. Kalidad. Ito ang sumusukat kung gaano nagkakatulad ang mga umiiral na manuskrito. Ito ang nagsusuri sa mga pagkakaiba-iba ng mga sulat-kamay na kopya na taglay natin sa ngayon.  Mas kaunti ang pagkakaiba ng mga kopya, mas higit ang ating katiyakan tungkol sa orihinal na teksto.

Ang mga pagsusukat na ito ang sumasagot sa mga pagtutol ng mga hindi madaling maniwala na nagsasabing hindi natin maaaring pagtiwalaan ang ating mga kopya ng Bagong Tipan.  Tingnan natin ang ikalawang pagtutol ng mga hindi madaling maniwala.

Pagtutol 2: Hindi natin maaaring pagtiwalaan ang ating mga kopya ng Bagong Tipan dahil masyadong mahaba ang panahon sa pagitan ng orihinal na manuskrito at ng pinakamaagang kopya na nalalabi.

Ipinapakita ng pagtutol na ito ang katotohanan na mas mahaba ang panahon sa pagitan ng orihinal at ng kopya nito, mas malaki ang posibilidad ng pagkakamali.  Subali’t nagkamali ang pagtutol dahil inisip nilang mahaba ang panahon sa pagitan ng Bagong Tipan at ng pinakamaagang kopya nito; at sa gayun, samakatuwid, hindi natin maaaring pagtiwalaan ang ating Bagong Tipan.

Pagsusulit sa bibliya: Agwat sa Panahon

Ang ating tugon sa pagtutol na ito ay tumitingin sa maikling agwat sa panahon sa pagitan ng orihinal na pagkasulat ng Bagong Tipan at ng ating pinakamaagang kopya na nalalabi.

Tugon sa Pagtutol 2: Ang agwat ng panahon para sa Bagong Tipan ay mas maikli kaysa sa alinmang piraso ng literatura mula sa sinaunang mundo.

Ang agwat ng panahon sa pagitan ng orihinal at ng pinakamaagang kopya na nalalabi para sa pinakaklasikal na gawang Griego ay halos 1,000 taon.  Halimbawa, mayroong 950 taon sa pagitan ng orihinal ng Annals na isinulat ni Tacitus at ng ating pinakamaagang mga kopya (ng ikalawang bahagi nito).  Kabaligtaran nito, ang haba ng panahon para sa karamihan sa mga aklat ng Bagong Tipan ay mga 150 taon lamang.

Ipinapakita ng mga abiso na ito na karamihan sa Bagong Tipan ay naisulat na sa loob ng 30 taon mula nang umakyat sa Langit si Hesus.  Mayroon tayong mga kopya ng manuskrito ng karamihan sa mga aklat ng Bagong Tipan mula sa mga 150 taon matapos na ang mga ito’y unang naisulat.  Ihambing ito sa ilan sa mga kilalang klasikong Griego.

Pansinin ang maikling agwat sa panahon sa pagitan ng orihinal na dokumento ng Bagong Tipan at ng ating pinakamaagang mga kopya nito. Walang sinumang nangangatwiran na hindi natin mapagtitiwalaan si Plato o si Caesar.  Kung ang kanilang literatura ay nakatagal nang 1,000 taon nang hindi nababago, bakit natin iisipin na ang Bagong Tipan ay nabago na sa loob ng 150 taon?

Tinatanggap ng mga historyador na mapagtitiwalaan pa ang ibang sinaunang dokumento kahit pagkalipas ng 1,000 taon. Subali’t hindi makatwiran ang pagtanggi ng mga di madaling maniwala sa Bagong Tipan. Hindi raw ito mapagtitiwalaan, kahit pa ang Bagong Tipan ay nakapasa sa pagsusuri kung ito ba’y mapagtitiwalaan nang higit pa kaysa ibang sinaunang dokumento.

Pagtutol 3: Kahit na maikli ang panahon sa pagitan ng orihinal at ng unang mga kopya, masyadong maraming pagkakaiba sa mga nalalabi na manuskrito ng Bagong Tipan upang malaman natin kung ano ba ang nasa orihinal. Mayroon tayong masyadong maraming nagkakasalungatang mga manuskrito.

Ito ay isang karaniwang pagtutol para sa pagiging mapagkakatiwalaan ng Bagong Tipan.  Ayon sa pagtutol na ito, sinasabi ng mga Mormon na kailangan pa natin ang Aklat ng Mormon; at sinasabi ng mga Muslim na kailangan natin ang Qur’an .

► Paano mo tutugunin ang isang Mormon na nagsasabing kailangan natin ang Aklat ng Mormon dahil ang Bagong Tipan ay hindi mapagkakatiwalaan?

Tugon sa Pagtutol 3: Ang napakalaking bilang ng nalalabi na manuskrito ng Bagong Tipan at ang maliit na bilang ng mga di-pagkakatulad ay nagpapakita na mapagtitiwalaan natin ang Bagong Tipan.  Ang aspeto ng bilang at kalidad ng Pagsubok sa Bibliographikal ang magpapakita nito.

Pagsusulit sa bibliya: Ang Bilang

Ang aspeto ng bilang ay tumatalakay sa bilang ng maagang manuskrito na nasasaatin para maihambing. Mas maraming manuskrito ang taglay natin, mas makakalapit tayo sa  pagbasa sa orihinal na manuskrito. Ang ilustrasyong ito ay magpapakita ng kahalagahan ng pagkakaroon ng maraming manuskrito.

Isipin ninyo na ang  X sa pinakamataas ay ang orihinal na teksto. Ang ibang x’s ay ang mga kopya pagkalipas ng ilang panahon. Kahit na mayroong maliliit na pagkakaiba sa mga huling x’s, malinaw na ang bawat kopya ay isang “x”.  Hindi mo titingnan ang ika-apat na linya (ang pinakabagong kopya) at bumasa ng isang grupo ng “o’s.’

Ipinapakita nito ang kahalagahan ng bilang ng mga kopya.  Dahil hindi na natin taglay ang orihinal na mga manuskrito, dumidepende tayo sa mga kopya upang tuklasin kung ano ang orihinal na nakasulat.  Ang pinakamabuting paraan upang muling buuin ang orihinal ay ang paghahambing ng mga manuskrito, mas marami, mas mainam. Kapag maraming manuskrito ang nasuri, maaari nating matukoy ang orihinal na anyo ng bawat talata.

Ilang kopya ng sinaunang kopya ng Bagong Tipan ang taglay natin? Natagpuan ng mga iskolar ang halos 25,000 fragments at manuskrito.  Kabilang dito ang mahigit sa 5,800 manuskritong Griego, mahigit sa 10,000 manuskritong Latin, at libo pang ibang manuskrito sa ibang lengguwahe.

Dagdag pa sa rito, mayroong libong pagbanggit sa Bagong Tipan sa mga isinulat ng mga ama ng simbahan.  Gamit kahit ang mga ito lamang, maaari na nating muling buuin ang buong Bagong Tipan.

Ihambing ito sa bilang ng manuskrito ng klasikong Griego at Romanong literatura. Kasunod ng Bagong Tipan, ang sinaunang literatura na may pinakamaraming bilang ng natatagpuang kopya (sa pangkalahatan) ay ang Iliad ni Homer.  Kung ihahambing sa 25,000 kopya ng Bagong Tipan, mayroon tayong 1,800 na kopya ng Iliad. Ang ebidensiyang manuskrito para sa Bagong Tipan ay mas lalong nakahihigit sa ebidensiyang manuskrito para sa klasikong Griego at Romanong literatura. Muli, ang ebidensiya ay nagpapakita na maaari nating pagtiwalaan na mapanghahawakan ang Bagong Tipan.[1]

Pagsusulit sa bibliya: Kalidad

Ang aspeto ng Kalidad ay sumusukat sa pagkakaiba sa pagitan ng mga taglay nating manuskrito ng isang sinaunang teksto. Upang maunawaan ito, tingnan ang ilustrasyon sa ibaba.

Ilustrasyon 1

Tulad sa itaas, isipin na ang X sa pinakaitaas ay ang orihinal na teksto. Ang ibang mga letra ay ang mga kopya. Sa halimbawang ito, napakalaki ng mga pagkakaiba! Ngayon ang “x” ay nagiging “z” o “o”.  Mababa ang kalidad ng mga kopyang ito.

Ngayon ihambing ang Ilustrasyon 1 sa Ilustrasyon 2 sa ibaba:

Ilustrasyon 2

Dito, ang mga sumunod na kopya ay nagpapakita ng kaunting pagkakaiba lamang.  Malinaw na ang bawat isa sa mga ito ay isang “x”.  Mataas ang kalidad ng mga kopyang ito.

Ang Ilustrasyon 2 ay isang mabuting paglalarawan ng pagkakaiba sa ating mga kopya ng Bagong Tipan. Mula sa pagsusuri sa libong bilang ng sinaunang mga kopya, lumalabas na mayroon lamang wala pang 1% ng Bagong Tipan ang nagkaroon ng malaking epekto dahil sa pagkakaiba-iba sa pagbasa (mga 400 salita mula sa 138,000 na salita sa Bagong Tipan).[2]  Ang 1% ito ay hindi tumutukoy sa malalaking pagkakaiba, subali’t walang alinman sa mga pagkakaibang ito ang nakaapekto sa alinmang pangunahing doktrinang itinuturo o alinmang moral na kautusan ng Bagong Tipan. Ang anumang mahalagang doktrina na naapektuhan ng isang talatang pinagtatalunan ay itinuturo rin sa mga bahaging hindi naman pinagtatalunan.

Kung ihahambing natin ito sa ibang sinaunang Romano at Griegong literatura, nakikita natin na ang Bagong Tipan ay napakamapagkakatiwalaan. Tanging ang Iliad na isinulat ni Homer ang tila malapit sa kalidad ng mga kopya ng Bagong Tipan.

Bagaman ang mga pangangatwirang ito ay hindi nagpapatunay na ang Biblia ay ang Salita ng Dios, pinatutunayan naman nila na taglay natin ang orihinal na teksto.  Ang ating Bagong Tipan ay naglalaman ng teksto na kinasihan ng Dios sa unang siglo.

Mga Tanong sa Pagbabalik-Aral

(2) Ano ang sinisikap ipakita ng pagsubok sa bibliograpikal kapag ito’y ginamit sa alinmang sinaunang dokumento?

(3) Maglista ng tatlong aspeto ng pagsubok sa bibliograpikal para patunayan na mapagtitiwalaan ang Bagong Tipan.

(4) May mga nagsasabi, “Hindi natin mapagtitiwalaan ang ating kopya ng Bagong Tipan dahil sa sobrang tagal ng panahon sa pagitan ng orihinal na manuskrito at ng pinakamaagang nalalabi na kopya.” Paano sinasagot ng aspeto ng haba ng panahon ng pagsubok sa bibliograpikal ang pagtutol na ito?

(5) Tumugon sa sumusunod na pagtutol: “Kahit pa mayroon lamang maikling panahon sa pagitan ng orihinal at ng mga unang kopya, masyadong maraming mga pagkakaiba sa mga nalalabi na manuskrito ng Bagong Tipan upang malaman natin kung ano ang laman ng orihinal.  Mayroon tayong napakaraming nagkakasalungatang mga manuskrito.”

[1] “Maaaring hawakan ng Kristiyano ang buong Biblia sa kanyang kamay at sabihin nang walang takot o  pag-aatubili na hinahawakan niya ang tunay na Salita ng Dios, nagpasalin-salin nang hindi nababago mula sa isang henerasyon patungo sa susunod sa buong panahon ng daang taon.”
- Sir Frederick Kenyon, Direktor ng British Museum

[2] Mayroong malaking bilang ng mga pagkakaiba sa mga kopya, subalit ang karamihan sa mga ito ay mga pagkakaiba lamang sa pagbaybay o pagbabago sa pagkakasunod-sunod ng mga salita na hindi naman nakakaapekto sa kahulugan ng teksto.

Pag-iisipan ng mga  di madaling maniwala ang Pagsusuring Bibliograpikal at tutugon, “Mabuti iyan.  Nasa atin ang isinulat ng mga manunulat ng Bagong Tipan.  Subalit paano natin malalaman na ang isinulat nila ay tumpak?  Marahil nag-imbento lang sila ng isang kathang-isip.”

Pagtutol 4: Hindi natin mapagtitiwalaan na itinala nang tumpak ng mga sumulat ng Bagong Tipan ang mga pangyayaring naganap.  Hindi sila kapani-paniwalang mga saksi.

Upang sagutin ang pagtutol na ito, titingnan natin ang internal ebedensiya ng nilalaman at ebedensiya sa labas para sa pagiging mapagkakatiwalaan ng Biblia.  Ang pagsusuri sa internal evidence ay tumitingin sa pagsulat mismo. Sinusuri nito kung ano talaga ang nakasulat upang alamin kung maaari nating pagtiwalaan ang sumulat.  Ang pagsusuri ng ebedensiya ng nilalaman ay nagtatanong, “Maaari ba nating pagtiwalaan ang isinulat ng mga manunulat? Sila ba ay matapat at may  sapat na kakayahan?” Ang pagsusuri ng ebedensiya sa labas ay humahanap ng impormasyon sa labas na sumusuporta sa katotohanan ng Bagong Tipan.

Tugon sa pagtutol 4: Ang ebedensiya sa nilalaman at ebedensiya sa labas na pagsusuri ay nagpapakita na ang Bagong Tipan ay isang kapani-paniwalang rekord patungkol sa kasaysayan.

Ebedensiya sa Nilalaman: Patotoo ng mga Saksing Nakakita

► Basahin ang 2 Pedro 1:16; 1 Juan 1:1, at Lucas 1:1-4. Ano ang sinasabi ng mga talatang ito tungkol sa patotoo ng mga sumulat?

Ang mga Ebanghelyo ay batay sa mga naaalala ng mga taong nagkaroon ng malapit na kaugnayan kay Jesus.  Iniulat nila ang kanilang personal na nakita at narinig.

Ang kanilang mga naaalala ay mapagtitiwalaan dahil sa dalawang kadahilanan:

1. Ang kanilang oras na kasama ni Jesus ang pinakamahalagang bagay na nangyari sa kanila.  Dahil ang panahon ng mga disipulo kasama ni Jesus ay napakahalaga sa kanila, malamang na talagang maaalala nila ang mga detalye nito.

► Naaalala mo ba kung nasaan ka noong Martes nang umaga anim na buwan bago mo pinag-aralan ang araling ito? Marahil hindi.  Subali’t maaalala mo kung nasaan ka nang isuko mo ang iyong buhay kay Cristo at maging anak na Dios? Sigurado! Naaalala natin ang detalye ng mahahalagang pangyayari nang higit sa pang-araw-araw na buhay.

2. Sinabi ni Jesus sa kanyang mga alagad na ang Banal na Espiritu ang magpapaalaala sa kanila ng lahat ng sinabi niya sa kanila. (Juan 14:25-26)

Ebedensiya sa Nilalaman: Ang Presensiya ng mga Nabubuhay Pang Saksi

Sa panahon na isinusulat ang mga Ebanghelyo, marami pa sa mga nakasaksi ang nabubuhay pa. Nakita ng mga taong ito si Jesus at malalaman nila kung may mga kuwentong hindi totoo na isinama sa Ebanghelyo.

Ang iba sa mga saksing ito ay hindi mananampalataya.  Ang mga kritikong ito ay matutuwa kung mapabubulaanan nila ang mga alagad.  Kung nagkamali ang mga sumulat, maaaring ituro ito ng mga kritiko.  Halimbawa, kung ang katawan ni Jesus ay nasa libingan pa, magiging madali para sa mga lider na Judio para sabihin na, “Naririto ang katawan!” 

Ikinukwento sa mga Ebanghelyo na pinakain ni Jesus ang 5,000 lalaki, hindi pa kabilang ang mga babae at mga bata.  Kung ang kwentong ito ay hindi totoo, maaaring may magsabi na, “Nandoon ako nang araw na iyon. Hindi ganoon ang nangyari. Nagbaon kami ng aming mga sariling pagkain!”

Ebedensiya sa Nilalaman: Ang Mga Sumulat ay Namatay dahil sa Kanilang Pananampalataya

Ang mga alagad ay namatay dahil sa kanilang pananampalatayang Kristiyano.  Ang ilan sa kanila ay pinahirapan; lahat sila ay nagdusa ng pagsalungat; karamihan sa kanila ay namatay na martir. Kung minsan, may mga taong namamatay dahil sa kanilang pinaniniwalaan bilang totoo, subalit hindi para sa isang bagay na alam nilang hindi totoo.

Kung hindi naganap ang Muling Pagkabuhay, malalaman ito ng mga alagad.  Ang mga alagad na nagtago dahil sa takot matapos hulihin si Jesus ay hindi papayag na mamatay para sa isang bagay na alam nilang hindi naman totoo. Ang kanilang kusang-loob na pagbibigay ng kanilang buhay para sa kanilang pananampalataya ay nagpapatotoo sa kanilang paniniwala.

Mapagkakatiwalaan at may kakayahan ang mga sumulat ng Ebanghelyo.  Ito ang ebedensiya sa nilalaman na mayroon tayong mapagkakatiwalaang Bagong Tipan.

Nagtuturo si Randall McElwain sa isang seminaryo sa Africa.  Ang isa sa mga mag-aaral ay nag-aral sa mga liberal critics na tumanggi sa katotohanan ng Biblia. Nakumbinsi ng mga kritikong ito ang mag-aaral na ang Biblia ay puno ng mga pagsasalungatan.  Halos araw-araw, sinasabi ni Toni kay Randall, “Nakatagpo ako ng pagsasalungatan sa Biblia.  Maaari mo bang ipaliwanag…?”

Sa simula, naiinis si Randall at marahil may nerbiyos siya na makakikita si Toni ng problema na walang mabuting sagot.  Gayunman, habang tumatagal na sila ay nag-aaral, mas napagtatanto ni Randall na ang kaniyang “pagsasalungatan” ay bunga lamang ng hindi maayos na pag-unawa sa Biblia. Nang matapos ang module ng klase, masayang inamin ni Toni, “Ang Biblia ay mas mapagkakatiwalaan nang higit pa sa aking inaakala.”

Upang harapin ang mga inaakalang pagkakasalungatan, kailangan mong maunawaan ang Batas ng Walang-Salungatan.  Sinasabi ng batas na ito, “Ang isang pangungusap ay hindi maaaring totoo at hindi totoo nang sabay at sa parehong kaisipan.” Kaya’t kung ang isang pangungusap ay lubusang sumasalungat sa isa pang pangungusap, tiyak na isa sa mga pangungusap na ito ay hindi totoo.

Upang ang isang pangungusap ay lubos na sumalungat sa isa pa, dapat walang dahilan kung saan ang mga pangungusap ay maaaring parehong totoo. Kung mayroong posibleng lohikal na paliwanag, ito ay hindi tunay na pagsasalungatan.  Ang mga halimbawang binanggit ni Toni ay tila mga pagsasalungatan, hindi tunay na pagsasalungatan.

Tingnan natin ang mga halimbawa ng mga tila at tunay na pagsasalungatan:

Isang Tila Pagsasalungatan:

Sabi ni Jeni, “Nakita ko ang isang asul na kotse na naaksidente habang papunta ako sa paaralan ngayong umaga.”

Sabi ni Robert, “Nakita ko ang isang pulang kotse na naaksidente habang papunta ako sa paaralan ngayong umaga.”

Maaaring may magsabi, “Nagkakasalungatan ang mga kuwentong ito!” Subalit ito ay isa lamang tila pagsasalungatan.  Maaaring magkaibang aksidente  ang nakita nina Jeni at Robert.  Posible rin na ang dalawang kotse ay kapwa nasa isang aksidente; napansin ni Jeni ang asul na kotse, at napansin ni Robert ang pulang kotse.  Ang dalawang kwento ay maaaring parehong totoo. Hindi ito tunay na pagsasalungatan.

Isang Tunay na Pagsasalungatan:

Sabi ni Jeni, “Habang papunta ako sa paaralan ngayong umaga, nakita ko ang isang asul na kotse na nakabangga ng isang baka.”

Sabi ni Robert, “Nakita ko ang parehong aksidente.  Mayroon lang isang kotse at isang hayop; subali’t ang kotse ay pula, hindi asul; at nabangga nito ang isang kabayo, hindi baka.”

Ito ay isang tunay na pagsasalungatan.  Hindi maaaring parehong totoo ang dalawang kwento.  Ang isa sa dalawang kwento ay tiyak na hindi totoo.      

Tingnan natin ang halimbawa mula sa mga Ebanghelyo.  Binanggit ni Mateo ang isang anghel sa libingan ni Jesus; sinabi ni Lucas na may dalawang anghel.

► Ito ba ay isang tila pagsasalungatan o isang tunay na pagsasalungatan?    Ipaliwanag ang iyong sagot.

Ito ba ay isang lubos na pagsasalungatan? Hindi.  Hindi naman sinabi ni Mateo na “may isang anghel lamang” sa libingan; binanggit lang niya na may isang anghel.  Ito ay lubusang posible na binanggit lang ni Mateo ang isang anghel, samantalang si Lucas (isang historyador na mahilig sa mga detalye) ay bumanggit sa dalawang anghel na naroroon.[1]

Pagkatapos ng 2,000 taon nang pag-aaral, walang sinumang hindi madaling maniwala ang nakapagpatunay sa lubusang pagsasalungatan sa Biblia.  Sa katotohanan, mas marami tayong natututuhan tungkol sa siyensiya, kasaysayan at sa Biblia, mas maraming tila problema sa Biblia ang nabibigyang kalutasan. Ang listahan ng mga tila pagsasalungatan ay unti-unting umiigsi. 

Mga Tanong sa Pagbabalik-Aral

(6) Tumugon sa sumusunod na pagtutol: "Hindi natin mapagtitiwalaan ang mga sumulat ng Bagong Tipan upang itala nang accurate  ang mga pangyayaring naganap.  Hindi sila mapagkakatiwalaang mga saksi."

(7) Maglista ng tatlong dahilan na ang Bagong Tipan ay nakakapasa sa pagsusuri ng “Ebedensiya sa Nilalaman.”

(8) Ano ang Batas ng Walang-Pagsasalungatan?

(9) Mayroon bang makapagpapakita ng isang genuine na paglabag sa batas ng walang-pagsasalungatan sa Kasulatan?

[1] Para sa isa pang halimbawa, bumalik sa Aralin 1 at basahin ang kwento ng pag-uusap nina Jia at Lee tungkol sa oras ng pagpapako kay Jesus.  Ito ay isa pang halimbawa ng tila, hindi tunay, na pagsasalungatan.

Ang Pagsusuring Ebedensiya sa Nilalaman ay tumitingin sa nakasulat mismo upang alamin kung ang sumulat ay matapat at may kakayahan.  Ang Pagsusuri ng Ebedensiya Mula sa Labas ng Biblia ay humahanap ng impormasyon galing sa labas na sumusuporta sa dokumento.  Para sa usapin ng Bagong Tipan, ang pagsusuring ito ay nagtatanong, “Anong ebidensiya ang meron tayo sa labas ng Kasulatan para sa katotohanan ng Bagong Tipan?”

Mga Sumusuportang Ebidensiya mula sa Ibang Sinaunang Manunulat na Kristiyano

Ang mga unang lider na Kristiyano ay nagbatay ng kanilang pananampalataya sa katotohanan ng mga Ebanghelyo.  Tulad ng mga apostol mismo, inilagay sa panganib ng mga naunang Kristiyanong ito ang kanilang buhay dahil sa kanilang pananampalataya.

Si Papias ay isang kakilala ng alagad na si Juan. Isinulat niya na nagpatotoo si Juan na ang Ebanghelyo ni Mark ay nakabatay sa mga naaalala ni Simon Pedro tungkol sa buhay at ministeryo ni Jesus.  Ito ay external evidence na ang Ebanghelyo ni Mark ay nagtala ng kwento ng mismong nakasaksi sa ministeryo ni Jesus.

Isinilang si Ireneo mga A.D. 125, kulang sa apatnapung taon matapos isulat ni Juan ang kanyang Ebanghelyo. Isinulat ni Ireneo:

“Napakatibay ng pundasyon na pinagbabatayan ng mga Ebanghelyo, kaya’t  mismong ang mga heretics ang nagpatotoo tungkol dito, at simula sa mga dokumentong ito, ang bawat isa ay nagsisikap na magtatag ng kaniyang sariling partikular na doktrina.”

Ayon kay Ireneo, kahit ang mga heretics sa sinaunang iglesya ay gumalang sa mga rekord ng Ebanghelyo. Malamang na ang mga Ebanghelyo ay talagang tinatanggap bilang lubusang mapagtitiwalaang mga dokumento.

Mga Sumusuportang Ebidensiya mula sa Mga Nakasulat na hindi-Kristiyano

Ano ang ating malalaman tungkol kay Jesus at mga sinaunang Kristiyano kung wala tayong Biblia? Ang Ebedensiya Mula sa Labas ng Biblia ay tumitingin sa mga nakasulat na hindi-Kristiyano  na nagpapatotoo sa rekord ng Bagong Tipan.

Ang mga reperensiyang pangkasaysayan mula sa mga hindi-Kristiyano ay nagpapatotoo sa karamihan sa Bagong Tipan.  Kasama dito ang:

• Isang liham mula kay Pliny the Younger, gobernador ng (Bithynia)Betania kay Emperador Trajan  noong A.D. 112.
• Ang mga sinulat ni Josephus, isang historyador na Judio.
• Si Tacitus, isang Romanong senador at historyador
• Si Lucian, isang manunulat na Griego mula sa ikalawang siglo.
• Si Suetonius, isang historyador na Romano.
• Ang Talmud, ang komentaryong Judio tungkol sa Batas ni Moses.

Ang mga hindi-Kristiyanong reperensiyang ito ay nagpapatotoo sa maraming aspeto ng kuwento ng Bagong Tipan:

• Si Jesus ay ipinako sa krus sa ilalim ni Poncio Pilato sa araw ng Paskuwa (ayon kina Tacitus, Josephus at ang Talmud)
• Ang kanyang mga disipulo ay naniwala  na siya’y muling nabuhay mula sa mga patay pagkatapos ng tatlong araw (Josephus)
• Binintangan ng mga lider na Judio si Jesus ng mahika at naniwala na siya’y isinilang dahil sa pangangalunya. (Ang Talmud).[1]
• Ang paglaganap ng Kristiyanismo sa Roma (Tacitus at Suetonius).
• Inusig  at pinatay ni Nero at ng iba pang tagapamahalang Romano  ang mga unang Kristiyano (Tacitus).
• Itinanggi ng mga Kristiyano ang polytheism, nabuhay ayon sa mga turo ni Kristo, at sumamba kay Cristo (Pliny, Lucian).

Nalalaman natin ang lahat ng mga binanggit sa itaas mula sa mga sekular at kasaysayang Judio.  Ito ay nagbibigay ng pagpapatibay mula sa labas na ang Bagong Tipan ay tumpak ayon sa kasaysayan.

Mga Sumusuportang Ebidensiya Mula sa Archaeology

Ang archaeology ay isang mahalagang pagkukunan ng ebedensiya mula sa labas ng Biblia.  Simula noong ika-19 na siglo, nakatagpo ang mga arkeologo ng maraming mga lokasyon na binanggit  sa Bagong Tipan. Paulit-ulit, ang kanilang pag-aaral ay nakatugma eksakto sa mga tala sa Bagong Tipan.

[1] Kahit ang mga kaaway ni Jesus ay nakakaalam na siya ay gumagawa ng  mga himala (tinawag  nila itong mahika)  at siya ay isinilang sa hindi pangkaraniwang paraan.

Si Sir William Ramsay (1851-1939) ay isa sa mga pinaka-iginagalang na arkeologo ng sinaunang ika-20 siglo. Nag-aral siya sa ilalim ng pinakamagagaling na iskolar ng kanilang panahon sa Aberdeen at Oxford.  Dahil hindi tinatanggap ng kaniyang mga tagapagturo ang katotohanan ng Biblia, inisip ni Ramsay na ang Biblia ay walang gamit bilang dokumentong pangkasaysayan.

Lumipas ang panahon at si Ramsay ay naglakbay sa Greece at Asia Minor upang pag-aralan ang sinaunang mundo. Sa simula,  ni hindi niya binasa kung ano ang sinasabi ng Biblia tungkol sa lugar na ito dahil inakala niya na hindi ito mapagtitiwalaan.  Gayunman, nang simulan na niyang basahin ang mga sinulat ni Lucas, namangha siya sa pagiging tumpak ng mga isinulat ni Lucas.

Sa huling bahagi ng buhay ni Ramsay, pinag-aralan niya ang Mga Gawa at ang mga sulat ni Pablo. Nang simulan niya ang kanyang pag-aaral, marami sa mga lungsod na binanggit sa Mga Gawa ay hindi kilala.  Gayunman, nakumbinsi si Ramsay na ang Mga Gawa ay isang mapagtitiwalaang record ng sinaunang mundo. Makalipas iyon, sumulat si Ramsay ng mga aklat tungkol sa kasaysayan at geography ng Asia Minor, ang mga paglalakbay ni San Pablo at marami pang ibang paksa. Natutuhan ng matalinong arkeologo na ang Bagong Tipan ay mapagtitiwalaan.

Exhibit 1: Mapagtitiwalaan ang mga Isinulat ni Lucas

Ginamit ni Sir William Ramsay ang mga isinulat ni Lucas upang pag-aralan ang geography ng Asia Minor.  Nakita niya na hindi mapapantayan ang kaalaman ni Lucas tungkol sa kasaysayan at geography. Halimbawa, bumanggit si Lucas ng halos tatlumpu’t dalawang bansa, limampu’t apat na lungsod, at siyam na isla.  Sa bawat kasong pinag-aralan ni Ramsay, natagpuan niyang tumpak ang mga sinabi ni Lucas.

Exhibit 2: Ang Luklukan ng Paghatol ni Pilato

Sa Juan 19:13 binanggit ang isang luklukan ng paghatol kung saan umupo si Pilato habang nililitis si Jesus.

“…Kaya’t nang marinig ni Pilato ang mga salitang ito, dinala niya si Jesus sa labas at naupo sa upuang hukuman, sa dakong tinatawag na Ang Batong Plataporma”

Sa loob ng maraming taon, tinawag ng mga kritiko ang kwentong ito na isang kathang-isip.  Ikinatwiran nila na hindi natin maaaring pagtiwalaan ang kwentong ito dahil walang anumang tala tungkol sa “platapormang bato” sa kasaysayan ng Judio o sa sekular man.

Gayunman, natagpuan ng mga arkeologo ang platapormang ito; at maaari itong makita ng mga bumibisita sa Jerusalem.  Nang wasakin ng Romanong heneral na si Titus ang Jerusalem, nagtayo siya ng barracks sa ibabaw ng plataporma.  Nang gumuho ang mga barracks, ibang gusali naman ang itinayo sa ibabaw nito.  Naglaho na ang pavement.  Ang mga sinaunang arkeologo ay naghukay hanggang sa barracks, subali’t hindi na mas malalim pa sa roon. Taong 1970’s ang mga arkeologo ay humukay sa ilalim ng barracks at natuklasan ang plataporma! Napatunayang mayroon ngang ganitong lugar ayon sa Bagong Tipan.

Exhibit 3: Ang Imbakan ng Tubig ng Bethesda

Binanggit sa Juan 5 ang Imbakan ng Tubig ng Bethesda na may limang portiko.  Muli, walang tala tungkol dito sa mga nasulat sa Judio man o sekular, kaya’t tinawag itong kathang-isip lamang ng mga kritiko. Taong 1888, natagpuan ng mga arkeologo ang imbakan ng tubig habang naghuhukay apatnapung talampakan sa ilalim ng lupa malapit sa Sambahan ng Santa Ana. Ang imbakan ay may limang portiko, tulad ng binanggit ni Juan.

Ang Bagong Tipan ay mapagkakatiwalaan tungkol sa kasaysayan.  Hindi natin dapat katakutan na pabubulaanan ng mga arkeologo ang Biblia. Habang naghuhukay ang mga arkeologo, nakatatagpo sila ng mas maraming ebidensiya upang sumuporta sa mga katotohanan ng Biblia.

Mga Tanong sa Pagbabalik-Aral

(10) Maglista ng tatlong linya ng ebidensiya na tumutulong upang makapasa ang   Bagong Tipan sa “Pagsusuri sa Ebedensiya Mula sa Labas ng Biblia”

(11) Bumanggit ng dalawang bagay na natagpuan ng mga arkeologo na sumusuporta sa pagiging tumpak ayon sa kasaysayan ng Bagong Tipan.

Ipinakita ni Jia kay Lee ang bawat isa sa mga pagsusuring ito para sa pagiging tumpak/validity ng Bagong Tipan.  Ipinakita niya na ang pagsubok sa bibliograpikal ay nagpapatunay na ang Bagong Tipan na taglay natin sa ngayon ay nagtuturo ng parehong doktrina na itinuro ng orihinal na mga manuskrito. Ipinakita niya sa kanya na ang mga pag-subok sa Nilalaman at Ebedensiya Mula sa Labas ng Biblia ay nagpapatunay na mapagkakatiwalaan ang Bagong Tipan.

“Lee”, pagwawakas ni Jia, “Maaari mong piliin na paniwalaan ang mga inaangkin ng Bagong Tipan o maaari mong piliin na tanggihan ang mga ito.  Gayunman, hindi mo maitatanggi na ang Bagong Tipan ay mapagkakatiwalaan bilang dokumento tungkol sa kasaysayan.  Higit na mas maraming ebidensiya para sa katotohanan ng Bagong Tipan kaysa sa alinpamang ibang dokumento mula sa sinaunang mundo, kahit sa kanluranin o Chinese man.  Ang Bagong Tipan ay isang mapagkakatiwalaang dokumento tungkol sa kasaysayan.”

(1) Apologetics at ang Ulo: Sisimulan mo ang susunod na klase sa isang pagsusulit gamit ang mga tanong sa pagbabalik-aral mula sa Aralin 6.  Pag-aralan mong mabuti ang mga tanong bilang paghahanda sa pagsusulit.

(2) Apologetics at ang Puso: Ang pagiging mapagkakatiwalaan ng Biblia ay higit pa sa isang pag-aaral na akademiko. Nagsasaya tayo na maaari nating pagtiwalaan ang Salita ng Dios upang ipahayag ang kalooban ng Dios sa atin. Sa 2 Timoteo 3:16, sinasabi ni Pablo na ang Salita ng Dios ay “kapaki-pakinabang sa pagtuturo, sa pagpapabulaan, sa pagtutuwid, at sa pagsasanay sa katwiran.” Ngayon na napag-aralan mo na ang pagiging mapagkakatiwalaan ng Salita ng Dios, hilingin sa Dios na mangusap sa iyo sa pamamagitan ng kaniyang Salita.  Sa susunod na linggo, hayaang ipakita sa iyo ng Dios ang:

• Pagtuturo, upang mas maunawaan ang katotohanan
• Pagpapabulaan, upang gabayan ang iyong paglakad bilang Kristiyano
• Pagtutuwid, upang maging mas katulad ni Cristo
• Pagsasanay sa matuwid na pamumuhay

(3) Apologetics at ang mga Kamay: Sa katapusan ng Aralin 5, hiniling mo sa isang di-mananampalataya na maibahagi sa kanya ang mga blocks na sumusuporta sa pananampalatayang Kristiyano.  Kausapin mo uli ang taong ito at ibahagi sa kanya ang kaalamang natutuhan mo sa leksiyong ito. Kung nakarinig sila ng mga pagsasalungatan sa Biblia, hilingin sa kanila na ipakita sa iyo ang pagsasalungatan.  Ipakita sa kanila ang isang halimbawa ng tila pagsasalungatan na nagkaroon na ng kalutasan.  Ireport ang iyong pakikipag-usap sa susunod na klase.

(1) Tumugon sa sumusunod na pagtutol: “Ang Bagong Tipan ay isinulat 100-200 na taon pagkatapos ng buhay ni Cristo.  Marami sa mga kuwento sa Bagong Tipan ay mga kathang-isip lamang.”  Magbigay ng kahit tatlong ebidensiya upang suportahan ang iyong tugon.

(2) Ano ang sinisikap ipakita ng pagsubok sa bibliograpikal tungkol sa isang sinaunang dokumento?

(3) Ilista ang tatlong aspeto ng pagsubok sa bibliograpikal patunay na mapagkakatiwalaan ang Bagong Tipan.

(4) May mga nagsasabi na “Hindi natin mapagtitiwalaan ang ating mga kopya ng Bagong Tipan dahil masyadong matagal ang panahon sa pagitan ng orihinal na manuskrito at ng pinakamaagang kopya nito na taglay natin.” Paano sinasagot ng aspeto ng agwat sa panahon ng pagsubok sa bibliograpikal ang pagtutol na ito?

(5) Tumugon sa sumusunod na pagtutol: “Kahit na maikli lamang ang panahon sa pagitan ng orihinal at ng mga unang kopya nito, masyadong maraming mga pagkakaiba sa mga taglay nating manuskrito ng Bagong Tipan upang malaman natin kung ano ang nakasulat sa mga orihinal.  Mayroon tayong masyadong maraming magkakasalungat na mga manuskrito.”

(6) Tumugon sa sumusunod na pagtutol: “Hindi natin mapagtitiwalaan ang mga sumulat ng Bagong Tipan upang tumpak na itala ang mga pangyayaring naganap.  Hindi sila mapagkakatiwalaang mga saksi.”

(7) Maglista ng tatlong dahilan na ang Bagong Tipan ay nakapasa sa “Pagsubok sa Ebedensiya sa Nilalaman”

(8) Ano ang Batas ng Walang-Pagsasalungatan?

(9) Mayroon bang sinumang makapagpapakita ng tunay na paglabag sa batas ng walang-pagsasalungatan sa Kasulatan?

(10) Maglista ng tatlong linya ng ebidensiya na tumutulong upang pumasa ang Bagong Tipan sa “Pagsubok sa Ebedensiyang Mula sa Labas ng Biblia.”

(11) Bumanggit ng dalawang bagay na natagpuan ng mga arkeologo na sumusuporta sa pagiging tumpak ng Bagong Tipan ayon sa kasaysayan.

(12) Isulat ang 2 Timoteo 3:16-17.