თემა: ისრაელის მეფეების კრახი

მე-2 მეფეთა (2 სამუელი)7 თავში ღმერთი დაჰპირდა ისრაელს უსაფრთხო დასამკვიდრებელ ადგილს, ტაძარს იერუსალიმში და რომ დავითის შთამომავლები სამუდამოდ დარჩებოდნენ ისრაელის ტახტზე. 3 და 4 მეფეთა (ახალ გამოცემაში 1 და 2 მეფეთა) დაწერილია გადასახლების პერსპექტივიდან. როდესაც ეს წიგნები დაიწერა, ისრაელი გადასახლებაში იყო, ტაძარი დანგრეული იყო, ხოლო ტახტზე არ იყო მეფე დავითის სახლიდან.

მეფეთა წიგნები პასუხობენ კითხვას "რატომ?" რატომ არის აღთქმები შეუსრულებელი? დაივიწყა ღმერთმა თავისი აღთქმები? მარდუქი, ბაბილონის ღმერთი, უფრო ძლიერია, ვიდრე იაჰვე, ისრაელის ღმერთი? მეფეთა წიგნები პასუხობს ამ კითხვებს და მიუთითებს ისრაელის აღთქმისადმი ერთგულების კრახზე.

მეორე რჯულის თეოლოგიის ენის გამოყენებით, მეფეები გვიჩვენებს, რომ ისრაელი თავისი ცოდვისთვის სამართლიან სასჯელს იმკის. ეს წიგნები ისტორიულია, მაგრამ ისტორიაზე გაცილებით მეტია; ისინი განმარტავენ, თუ რატომ წარიმართა ისრაელის ისტორია ისე, როგორც წარიმართა. ამიტომაც ებრაული ბიბლია ამ წიგნებს „ყოფილ წინასწარმეტყველებად“ მოიხსენიებს. ამ წიგნებს უფლის წინასწარმეტყველური სიტყვა მოაქვს: „ამიტომაც გამოვუტანე განაჩენი ჩემს რჩეულ ხალხს.”

რატომ?
2 მეფეთა (2 სამუელი)-ს აღთქმა	2 მეფეთა (2 სამუელი)-ს რეალობა
„სამუდამოდ“ დასამკვიდრებელი ადგილი	გადასახლება ბაბილონში
ტაძარი იერუსალიმში	დანგრეული ტაძარი
„სამუდამოდ“ გამყარებული ტახტი	იერუსალიმში მეფე არ არის

ავტორი და თარიღი

ებრაულ ბიბლიაში 3 და 4 მეფეთა (1 და 2 მეფეთა) ერთი წიგნია. ებრაული ტრადიცია ავტორად იერემიას ასახელებს. თუმცა, მე-3 და მე-4 მეფეთა (1 და 2 მეფეთა) წიგნებში არაფერია მითითებული ავტორის იდენტიფიცირებისთვის. მეცნიერთა უმეტესობა წიგნს „ანონიმურად“ მოიხსენიებს.

4 მეფეთა (2 მეფეთა) წიგნის უკანასკნელი მოვლენა მოხდა ძვ.წ 561 წელს. მეფეთა წიგნში არ არის ნახსენები 539 წ. კიროსის ბრძანება, რომელმაც იუდას დაბრუნების საშუალება მისცა. შეიძლება ვივარაუდოთ, რომ „მეფეები“ სადღაც ამ ორ თარიღს შორის დაიწერა.

3 და 4 მეფეთა (ახალ გამოცემაში 1 და 2 მეფეთა) წიგნების სტრუქტურა

ისრაელის გაერთიანება სოლომონის მმართველობის ქვეშ (3 მეფეთა (1 მეფეთა) 1-11)

ეს თავები მოიცავს ძვ. წ. 971-931 წლებს. ისინი ასახავს დიდებას სოლომონის მეფობის დროს: მის სიბრძნეს, მის სიმდიდრეს და ღვთის კურთხევას ტაძარზე. ისინი ასევე აკვირდებიან სოლომონის განდგომას შემდგომ წლებში.

გაყოფილი სამეფო (3 მეფეთა (1 მეფეთა) 12 – 4 მეფეთა (2 მეფეთა) 17)

ეს თავები მოიცავს ძვ. წ. 931-722 წლებს, სოლომონის სიკვდილიდან ასურეთის მიერ ჩრდილოეთ სამეფოს განადგურებამდე. რეხაბყამის სულელური ქმედებების გამო სოლომონის სიკვდილის შემდეგ ერი ორ სამეფოდ გაიყო. ჩრდილოეთის ათი ტომი იერობყამს გაჰყვა; მხოლოდ იუდა და ბენიამინი დარჩნენ რეხაბყამისა და დავითის შტოს ერთგული. მეფეთა წიგნის ისტორია მონაცვლეობს ორ სამეფოს შორის, ასახავს ჩრდილოეთ სამეფოს სწრაფ განდგომას და იუდას თანდათანობით დაცემას.

ისრაელის ჩრდილოეთ სამეფო	იუდას სამხრეთ სამეფო
19 მეფე	19 მეფე; 1 დედოფალი
ყველა მეფე ბოროტი იყო	8 კარგმა მეფემ მოიტანა აღორძინების პერიოდები
დედაქალაქი არის შექემი, შემდეგ თირზა, შემდეგ სამარია	დედაქალაქი იერუსალიმია
თაყვანს სცემდნენ ბეთელსა და დანში	თაყვანს სცემდნენ იერუსალიმში, "დავითის ქალაქში"
განადგურდა ასურეთის მიერ ძვ. წ. 722 წ.	წაყვანილ იქნა ბაბილონის მიერ გადასახლებაში ძვ. წ. 586 წ.
სამეფო აღარ არსებობს	ბრუნდება გადასახლებიდან ძვ. წ. 536 წ.

იუდა ჩრდილოეთ სამეფოს დაცემის შემდეგ (4 მეფეთა (2 მეფეთა)18–25)

ეს თავები მოიცავს ძვ. წ. 722-561 წ.წ. ჩრდილოეთ სამეფოს დაცემიდან იეჰოიაქინის გათავისუფლებამდე ბაბილონის ტყვეობიდან. რამდენიმე კარგი მეფის მეფობის დროს გამოღვიძების პერიოდების გამო, იუდა ჩრდილოეთ სამეფოს განადგურების შემდეგ საუკუნეზე მეტ ხანს გადარჩა. თუმცა, მენაშეს ბოროტი მმართველობის გამო, ღმერთმა განაჩენი გამოუტანა იუდას (4 მეფეთა (2 მეფეთა) 21). აღორძინების ერთი ბოლო პერიოდი იყო იოშიას მეფობის დროს, მაგრამ 586 წ. ძვ. წ.-ით ბაბილონმა დაიპყრო იერუსალიმი, დაანგრია ტაძარი და ხალხი გადაასახლა.

4 მეფეთა (2 მეფეთა) მთავრდება იუდეის ისტორიით ბაბილონის მიერ დანიშნული მმართველის, გედალიაჰუს, დროს. ის მთავრდება ამბით, რომ ბაბილონის მეფემ გაათავისუფლა იეჰოიაქინი ციხიდან. ეს მოხდა ძვ. წ. 561 წ. და მეფეთა წიგნის ადრეული მკითხველებისთვის ეს იყო შეხსენება, რომ ღმერთი ფხიზლობდა დავითის შთამომავლებზე. ღმერთს არ დავიწყებია დავითისთვის მიცემული აღთქმა.

მნიშვნელოვანი თარიღები, მეფეები და მოვლენები[1]

ისრაელის ჩრდილოეთ სამეფო		იუდას სამხრეთ სამეფო
931-910	იერობყამ I-მა შეიყვანა ისრაელი კერპთაყვანისმცემლობაში	931-913	რეხაბყამმა გამოიწვია ისრაელის დაყოფა
885-874	ყომრის დედაქალაქი სამარიაში გადააქვს	911-870	ასა ღვთისმოსავი მეფეა
874-853	ახაბი და იეზებელი	872-848	იოშაფატი, კარგი მეფეა, მაგრამ კავშირს ამყარებს ახაბთან
875-848	ელიას მსახურება	872-848	იოშაფატი, კარგი მეფეა, მაგრამ კავშირს ამყარებს ახაბთან
760-750	ამოსის მსახურება	792-740	ყუზია კეთრით დაავადდა მღვდელმსახურების კანონების დარღვევის გამო
753-715	ოსიას მსახურება	792-740
732-722	ოსია – ჩრდილოეთ სამეფოს უკანასკნელი მეფე	716-687	ეზეკიელი
732-722	ოსია – ჩრდილოეთ სამეფოს უკანასკნელი მეფე	740-681	ესაიას მსახურება
722	ასურეთის მიერ ჩრდილოეთ სამეფოს განადგურება	641-609	იოშია - იუდეის უკანასკნელი ღვთისმოსავი მეფე
722	ასურეთის მიერ ჩრდილოეთ სამეფოს განადგურება	627-586	იერემიას მსახურება
		609-598	იეჰოიაკიმის მეფობა, რომელმაც უარყო იერემიას გაფრთხილებები
		597-586	ციდკია - იუდას უკანასკნელი მეფე
		586	იერუსალიმის განადგურება

მნიშვნელოვანი თემები 3 და 4 მეფეთა (ანუ 1 და 2 მეფეთა) წიგნებში

მეფეები

A picture containing statue, sculpture, art, black and white Description automatically generated ის, თუ როგორ ასახავს 3 და 4 მეფეთა (1 და 2 მეფეთა) წიგნები ისრაელის მმართველებს, მსგავსიცაა და განსხვავებულიც ჩვეულებრივი ისტორიის წიგნებისგან. სხვა ისტორიული წყაროების მსგავსად, მე-3 და 4 მეფეთა (1 და 2 მეფეთა) წიგნებში წარმოდგენილია ძირითადი ბიოგრაფიული ცნობები: მეფის ტახტზე ასვლის ასაკი, ოჯახური წარმომავლობა, მისი მმართველობის ხანგრძლივობა, დაკრძალვის ადგილი, მემკვიდრე და მეფის შესახებ ინფორმაციის წყარო.[2]

იმიჯი: ბაალი, წვიმისა და ჭექა-ქუხილის მბრძანებელი. ისრაელმა ყოვლისშემძლე იაჰვეს თაყვანისცემა ამ უძლურის თაყვანისცემაზე გაცვალა! იერემია 2:11

სხვა ისტორიული წყაროებისგან განსხვავებით, მეფეთა წიგნის მთავარი ინტერესის სფერო მეფის ღმერთისადმი ერთგულების შეფასებაა. თითოეულ მეფეზე ავტორიი ამბობს: „და დადიოდა ყველა იმ ცოდვაში, რომელიც მასზე უწინ მამამისს ჰქონდა ჩადენილი. მისი გული ისე არ ყოფილა მინდობილი უფალზე, როგორც მამამისის, დავითის გული იყო” (3 მეფეთა (ანუ 1 მეფეთა) 15:3). ან „ მთელი მისი სიცოცხლე ერთგული იყო უფლისადმი” (3 მეფეთა (ანუ 1 მეფეთა) 15:14).

ყოველი მეფე ფასდება ღმერთისადმი ერთგულების საფუძველზე და არა უმთავრესად მისი პოლიტიკური თუ სამხედრო წარმატებების მიხედვით. მაგალითად, საერო ისტორიაში ყომრი ისრაელის ერთ-ერთი ყველაზე ცნობილი მეფეა. მეფე მეშის სტელა (მე-19 საუკუნეში ცნობილი როგორც "მოაბის ქვა", რომელიც ახლა ლუვრის მუზეუმშია, მოგვითხრობს ყომრის სამხედრო დაპყრობებზე. ყომრის სიკვდილიდან დიდი ხნის შემდეგ, ასურული წყაროები ისრაელს „ყომრის მიწას“ უწოდებდნენ. ყომრი ცნობილი მეფე იყო, მაგრამ 3 მეფეთაში (1 მეფეთა) მხოლოდ ექვსი მუხლი ეძღვნება ყომრის. ბიბლიის ავტორისთვის: „ბოროტად იქცეოდა ყომრი უფლის თვალში; იმათაც გადააჭარბა, რომლებიც მასზე უწინ იყვნენ” (3 მეფეთა (ანუ 1 მეფეთა) 16:25). ბიბლიის წიგნის ავტორისთვის ყომრის ცოდვა აჭარბებდა მისი მმართველობის ნებისმიერ პოლიტიკურ მნიშვნელობას. მეფეთა წიგნი არის აღთქმისეული ისტორია; ის ასახავს ისრაელის ისტორიას აღთქმის ერთგულებასთან მიმართებით.

წინასწარმეტყველები

როგორც ისრაელის დაცემის სურათის ნაწილი, 3 და 4 მეფეთა (1 და 2 მეფეთა) წიგნები ხაზს უსვამენ წინასწარმეტყველთა როლს. მიუხედავად იმისა, რომ ყომრი თითქმის არ არის ნახსენები მეფეთა წიგნში, მისი ვაჟის ახაბის მეფობა დეტალურად არის ასახული.

ამის ორი მიზეზი არსებობს. ერთი ის არის, რომ ახაბის ბოროტმა მმართველობამ გამოიწვია ჩრდილოეთის სამეფოს განადგურება (3 მეფეთა (ანუ 1 მეფეთა) 16:33). მეორე მიზეზი არის ელიას კონფლიქტი ახაბთან. ელიასა და ახაბს შორის კონფლიქტი ცხადყოფს ღმერთის ერთგულებას ისრაელის მიმართ, რათა გააფრთხილოს მისი ცოდვის შესახებ. ქარმელის მთაზე დაპირისპირებამ ისრაელი მის განდგომასთან პირისპირ დააყენა. ელიას მიერ გამოცხადებულმა გვალვამ ისრაელს თვალი აუხილა განდგომის საფასურზე.[4]

წინასწარმეტყველები აჩვენებენ ღვთის ერთგულებას თავისი ხალხის მიმართ. ელიასა და ელისეს მეშვეობით ჩრდილოეთში და ესაიასა და მისი თანამედროვეების მეშვეობით იუდეაში, ღმერთმა არაერთხელ გააფრთხილა ისრაელი მისი ცოდვის შესახებ. სამწუხაროდ, ღმერთის ერთგულების მიუხედავად, ისრაელი აგრძელებდა აჯანყებას.

მეორე რჯულის თეოლოგია

ელიასა და ახაბს შორის კონფლიქტი ცხადყოფს არა მხოლოდ ღმერთის ერთგულებას ისრაელის გასაფრთხილებლად, არამედ ისრაელის ჯიუტ უარს მონანიებაზე. გადასახლების თვალსაზრისით, მეფეთა წიგნის ავტორი გვიჩვენებს, რომ იუდამ და ისრაელმა განიცადეს ღვთის სამართლიანი რისხვა.

ამ მონაკვეთის დასაწყისში დასმულ კითხვებს მეფეთა წიგნის ავტორი პასუხობს: „არა, მარდუქი არ არის იაჰვეზე ძლიერი. არა, ღმერთს არ დავიწყებია თავისი აღთქმა და დაპირებები. იუდა და ისრაელი განიცდიან აღთქმისადმი ორგულობის შედეგებს. აღთქმით მიცემული დაპირებაა - კურთხევა ერთგულებზე და სასჯელი ორგულებზე. ღმერთი აკეთებს იმას, რაც აღუთქვა” (4 მეფეთა (2 მეფეთა) 17:7-23).

მეორე რჯულისა და მეფეების ურთიერთკავშირი რამდენიმე კონკრეტულ შემთხვევაში ჩანს.

მეორე რჯული ისრაელს ავალებდა თაყვანი ეცათ „ადგილზე, რომელსაც უფალი, თქვენი ღმერთი, ამოირჩევს“. იერობოყამმა დააწესა ახალი თაყვანისმცემლობის ადგილები დანსა და ბეთელში (მეორე რჯული 12:5; 3 მეფეთა (ანუ 1 მეფეთა) 12:26-30).
მეორე რჯულმა დაგვანახა, თუ როგორი მეფე განიზრახა ღმერთმა ისრაელისთვის. მეფეთა წიგნი გვიჩვენებს, თუ როგორ არ აკმაყოფილებდნენ ისრაელის მეფეები მეფის ღვთიურ სტანდარტებს (მეორე რჯული 17:14-20).
მეორე რჯულში წარმოდგენილია გამოცდა ჭეშმარიტი წინასწარმეტყველისთვის. ელიასა და ელისეს მსახურებამ აჩვენა ამ გამოცდის სისწორე (მეორე რჯული 18:21-22).
მეორე რჯული წინასწარ აფრთხილებდა კონკრეტული წყევლების შესახებ, თუ ისრაელი დაარღვევდა აღთქმას. სწორედ ეს წყევლები ტრაგიკულად აღსრულდა დეტალებში მეფეთა წიგნში (მეორე რჯული 28).

[1]თარიღები სავარაუდოა. დაფუძნებულია E.R. Thiele, The Mysterious Numbers of the Hebrew Kings, (Grand Rapids: Zondervan, 1983).

[2]Image: "Baal Ugarit Louvre AO17330" taken by Jastrow in 2006, retrieved from https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Baal_Ugarit_Louvre_AO17330.jpg, public domain.

[4]3 მეფეთა (ანუ 1 მეფეთა) 17. გამოსვლის შესწავლისას ვნახეთ, რომ სასჯელები ეგვიპტის ცრუ ღმერთებზე თავდასხმა იყო. ელიას დღეებში გვალვა მსგავსი თავდასხმაა ბაალზე. ბაალი იყო ფინიკიური ნაყოფიერების ღმერთი, რომელიც ისრაელში იზებელმა შემოიტანა. ბაალს უწოდებდნენ "წვიმისა და ჭექა-ქუხილის მბრძანებელს". ელია აცხადებს, რომ იაჰვე, სამყაროს შემოქმედი, ერთადერთია, ვისაც აქვს ძალაუფლება ბუნებაზე.